Ազգ -Բանակ. Գնդերէցների Ծառայութիւնը Հայոց Բանակում

Սոյն ուսումնասիրութիւնը կը վերաբերի մեր բանակին մէջ կրօնականներու ծառայութեան:  Նախորդ օրուան զուգադիպող Հայոց Բանակին տօնին առթիւ կը հրատարակենք զայն, վերցնելով  Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսի 2019ի հատորին մէջէն:

Հեղինակը՝ Ստեփանակերտի հոգեւոր հովիւն է:

Խմբ.

 

ՄՈՒՏՔ

Չնայած արդի աշխարհում ռազմական ուժի հզօրութիւնը սերտօրէն պայմանաւորուած է գերժամանակակից ու կատարելագործուած ռազմա-արհեստագիտութեամբ ու սպառազինութեան յագեցուածութեամբ, այդու-հանդերձ մարդկային գործօնը` հոգեւոր, հոգեբանական եւ բարոյական դրսեւորումներով, շարունակում է չկորցնել իր առանցքային նշանակութիւ-նը: Եւ դա է այն հիմնական պատճառներից մէկը, որ այսօր էլ աշխարհի քրիստոնեայ շատ երկրներում (ԱՄՆ, ՌԴ, Ֆրանսիա, Միացեալ Թագա-ւորութիւն, Յունաստան, Չեխիա, Դանիա եւն.) գործում է բանակային հո-գեւորականների համակարգը: Անգամ ոչ-քրիստոնեայ որոշ պետութիւն-ների բանակներում լայն գործունէութիւն են ծաւալում երկրի պաշտօնա-կան կրօնի գործիչները (մասնաւորապէս, Իսրայէլի բանակում կրօնաւոր-ների դերն ամենաբարձր մակարդակի վրայ է դրուած):

Բանակում հոգեւորականների ներկայութիւնն ու իրաւունքներն ամրագ-րուած են միջազգային իրաւական փաստաթղթերով եւս: Օրինակ` Ժընեւ-եան Երրորդ համաժողովի Դ. գլուխի 33րդ յօդուածը, ներկայացնում է գե-րեվարուած բանակային հոգեւորականի կարգավիճակն ու իրաւունքները, մասնաւորապէս` հոգեւորականը չի համարւում ռազմագերի, եւ կարող է շարունակել իր հոգեւոր գործունէութիւնը ռազմագերիների շրջանում[2]:

Հոգեւոր ծառայութիւն ունենալու տեսակէտից բացառութիւն չէ նաեւ հայկական բանակը, որտեղ 1997ից պետականօրէն հաստատուած ծրագ-րով հոգեւոր սպասաւորութիւն են իրականացնում Հայ Առաքելական Եկե-ղեցու հոգեւորականները:

 

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

Հայ Եկեղեցին յընթացս պատմութեան, միշտ էլ կանգնած է եղել հայ-րենիքի պաշտպանութեանը զինուորագրուած հայորդիների կողքին, խօս-քով ու գործով ոգեշնչել եւ ցուցաբերել հոգեւոր ու նիւթական աջակցու-թիւն, պետականութեան կորստի պայմաններում ստանձնել առաջնորդի դեր եւ յաճախ ազգային-ազատագրական պայքարի գլուխ կանգնել: Հայ Եկեղեցու հայրապետերը եւ հոգեւորականները վճռական ճակատամար-տերից առաջ օրհնել են հայոց զօրքերը, յաճախ ներկայ գտնուել, նոյնիսկ մասնակցել մարտական գործողութիւններին, հայ ժողովրդին տարատե-սակ օտար լծերից ազատելու դիւանագիտական եւ զինեալ պայքար մղել (յիշենք Ներսէս Մեծ Պարթեւ, Յովսէփ Հողոցմեցի, Յովհան Մանդակունի, Յակոբ Ջուղայեցի, Եսայի Հասան-Ջալալեան, Ներսէս Աշտարակեցի, Գա-րեգին Յովսէփեանց կաթողիկոսների անունները):

Դեռեւս 338ին, երբ երկիր ներխուժած թշնամիների դէմ պայքարում զոհուեցին սպարապետ Վաչէ Մամիկոնեանն ու նրա զինակիցները, Վըր-թանէս կաթողիկոսը կանոններ սահմանեց, ըստ որոնց սուրբ նահատակ-ներ հռչակուեցին հայրենիքի պաշտպանութեան համար զոհուած հայոր-դիները[3]: Իսկ արդէն 451ին Հայ Եկեղեցու հոգեւոր դասը դարձաւ Վար-դանանց պատերազմի ոգին ու «վասն հաւատոյ եւ վասն հայրենեաց» կարգախօսով զինուորագրուած հայ ժողովրդի հետ դուրս եկաւ Աւարայր` հայ զինուորի ու զօրավարի հետ կողք-կողքի մարտնչելով ընդդէմ թշնա-մու: Ուշագրաւ է այն միտքը, որ Աւարայրի ճակատամարտի նախօրէին հայոց զօրքին ուղղուած իր ոգեշնչող խօսքում արտայայտում է առայսօր ռազմիկ հոգեւորականի խորհրդանշան դարձած Ղեւոնդ Երէցը. «Դուք բո–լորդ գիտէք, որ առաջուայ ժամանակները, երբ դուք պատերազմ էիք գնում, թէպէտեւ սովորութիւն ունէիք քահանաներին միշտ բանակում պա–հել, բայց ճակատամարտի ժամանակ ձեզ յանձնելով նրանց աղօթքին, ո–րեւէ ամուր տեղ էիք թողնում նրանց. իսկ այսօր եպիսկոպոսները եւ երէց–ներն ու սարկաւագները, սաղմոսերգուներն ու գրակարդացները, ամէն մէ-կը… սպառազինուած եւ պատերազմի պատրաստուած` կամենում են ձեզ հետ միասին յարձակուել ու ջարդել ճշմարտութեան թշնամիներին»[4]: Ռազ-մական գործողութիւններին հոգեւորականների անմիջական մասնակցու-թեան այս օրինակը թերեւս նախադէպ է ոչ միայն հայ, այլեւ համաքրիս-տոնէական իրականութեան մէջ:

Այս ոգին ու մղումը ուղենիշ եղան հայ հոգեւորականութեանը դարերի ընթացքում մինչ այսօր: Դրա ակնառու օրինակներից է Ցեղասպանութիւ-նից մազապուրծ հայ ժողովրդի կենաց-մահու օրհասական պայքարում 1918ի մայիսեան հերոսամարտերին հայ հոգեւորականութեան ուղղակի մասնակցութիւնն ու յաղթանակների կերտմանը բերած հսկայական ա-ւանդը: Գէորգ Ե. Սուրէնեանց կաթողիկոսի տնօրինութեամբ Հայ Եկեղե-ցին ոչ միայն նիւթական հսկայ աջակցութիւն էր ցուցաբերում նորակազմ հայոց բանակին, այլեւ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանները, անգամ բարձրաստիճան հոգեւորականներ կամաւոր մեկնեցին ռազմաճակատ` ո-գեւորելու հայ մարտիկներին, եւ նրանց հետ կողք-կողքի մասնակցեցին Սարդարապատի եւ միւս ճակատամարտերին[5]: 1918ին վերականգնուած հայոց անկախ պետականութեան՝ բանակի շարքերում հայ հոգեւորա-կանն ունեցաւ իր անելիքն ու պարտականութիւնը. հայկական բոլոր գնդերն ունէին իրենց կցուած քահանաներ, որոնք, իդէպ, ամսական աշ-խատավարձ էին ստանում պետութիւնից[6]:

Հայ Եկեղեցին իր նշանակալից դերն ունեցաւ նաեւ արցախեան ազա-տամարտի տարիներին: Երջանկայիշատակ Վազգէն Ա. կաթողիկոսի տնօրինութեամբ վերաբացուած Արցախի թեմի հոգեւորականներն առա-ջին իսկ օրերից աջակից եւ զինակից եղան հայ ազատամարտիկներին եւ հնարաւոր բոլոր միջոցներով նպաստեցին արցախահայութեան գոյամար-տի յաղթանակին: Պատերազմում հոգեւորականութիւնը նոյնպէս ունեցաւ անդառնալի կորուստներ. զոհուեցին Վահան վարդապետ Դաւթեանը, Ռաֆայէլ սարկաւագ Խաչատրեանը եւ դպիր Արմէն Թովմասեանը[7]:

 

ՀՀ ԶՈՒ ՀՈԳԵՒՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԹԵԱՆ ԿԱԶՄԱՒՈՐՈՒՄԸ

Նորագոյն շրջանի հայկական զինուժը, ծնունդ առնելով արցախեան գոյամարտում եւ կամաւորական ջոկատներից վերածուելով կանոնաւոր բանակի, փառահեղ յաղթանակներ տարաւ եւ արժանիօրէն վաստակեց քանիցս հնչած «տարածաշրջանի ամենամարտունակ բանակ» գնահա-տականը: Հրադադարի հաստատումից յետոյ էլ բանակաշինութեան ըն-թացքը չդադարեց, այլ զարգացաւ. մեծ թափով սկսուեցին աշխատանք-ներ տարուել մարտունակութեան եւ կարգապահութեան բարձրացման, բարոյահոգեբանական վիճակի կայունացման ուղղութեամբ: Եւ այստեղ էլ մեծ անելիք ունէր Հայ Առաքելական Եկեղեցին: Այդ իրողութեան քաջ գի-տակցութեամբ 1997 Նոյեմբերի 13ին Գարեգին Ա. կաթողիկոսի եւ ՀՀ պաշտպանութեան նախարար Վազգէն Սարգսեանի համատեղ նախա-ձեռնութեամբ հիմք դրուեց ՀՀ Զինուած Ուժերի Հոգեւոր Առաջնորդութեա-նը: ԶՈՒ հոգեւոր սպասաւորների գործունէութիւնը կանոնակարգելու եւ վերահսկելու նպատակով նշանակուեց ծառայութեան պատասխանատու` Վրթանէս վարդապետ Աբրահամեանը[8]:

ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութեան ստեղծումից յետոյ առաջին ամե-նաանհրաժեշտ քայլերից մէկը ծառայութեան գործունէութեան կանոնադ-րութեան եւ ծրագրերի ստեղծումն էր: Իհարկէ, պատմութեան ընթացքում Եկեղեցու եւ բանակի յարաբերութիւնների կարգաւորմանն ուղղուած գրու-թիւններ եղել են` առաւելապէս զինուորականութեանն ուղղուած խրատա-կան բնոյթի[9]: Կանոնակարգային տեսակէտից մեծագոյն նշանակութիւն ունեցող փաստաթուղթը 1918ին Երեւանի փոխթեմակալ Խորէն եպիսկո-պոս Մուրադբէկեանի (1932-8` Խորէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս) կազմած «Հրահանգ Զինուորական Քահանաների Համար» նախագիծն էր, որը նա նամակով ներկայացրել էր Գէորգ Ե. կաթողիկոսին` նշելով, որ հայկական գնդերի քահանաները դիմում են իրեն` խնդրելով հրահանգներ տարբեր հարցերի շուրջ: 10 կէտից բաղկացած նախագիծը հրահանգում էր, որ զինուորական քահանաները օրուայ որոշակի ժամերի պարտաւոր են լինել իրենց գնդի հետ, ազատ ժամերին դասախօսել Ս. Գրքից եւ ազ-գային-եկեղեցական աւանդութիւնից, վառ պահել զինուորների մէջ պարտքի գիտակցութիւնն ու սէրը ազգի եւ ազգային սրբութիւնների հան-դէպ, սովորեցնել «Հայր Մեր»ը եւ երգել տալ օրը երեք անգամ, տօն եւ Կի-րակի օրերին զինուորներին տանել եկեղեցի, մշտապէս լինել հոգեւորա-կանի սքեմով ու առանց զէնքի եւն.[10]:

Սակայն ոչ առկայ պատմական վաւերագրերը, ոչ էլ արտասահման-եան երկրների փորձը բաւարար եղան, եւ երկու տարուայ աշխատանքնե-րից յետոյ կազմուեց «Հոգեւոր Ծառայութեան Կանոնադրութիւն», որով յստակեցուեց ու կանոնակարգուեց բանակում հոգեւորականի գործունէու-թեան դաշտը, կառոյցը, խնդիրներն ու նպատակները: Կանոնադրութիւնը 14 Սեպտեմբերի 2000ին` Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնում, ստորագրուեց եւ հաստատուեց Գարեգին Բ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի եւ ՀՀ պաշտպա-նութեան նախարար Սերժ Սարգսեանի կողմից` դառնալով յետխորհրդա-յին երկրներում իր տեսակի մէջ առաջին պաշտօնական փաստաթուղթը[11]: Յաւելենք, որ հոգեւորականի ներկայութիւնը բանակում վաւերացուեց նա-եւ 2007ին ՀՀ ազգային ժողովի կողմից ընդունուած «Հայաստանի Հան-րապետութեան Եւ Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Յարա-բերութիւնների Մասին» օրէնքի 10րդ յօդուածով[12]:

Ըստ ընդունուած կանոնադրութեան` հոգեւոր ծառայութեան ղեկավա-րումն իրականացւում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի օրհնագրով եւ ՀՀ պաշտպանութեան նախարարի հրամանով նշանակուած հոգեւոր առաջ-նորդի կողմից` ըստ պաշտպանութեան նախարարի անձնակազմի հետ տարուող աշխատանքների (ԱՀՏԱ) գծով տեղակալի յանձարարականնե-րի: Հոգեւոր սպասաւորները նշանակւում են ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդի ներկայացմամբ, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի օրհնագրով եւ ՀՀ ՊՆ ԱՀՏԱ գծով տեղակալի հրամանով: Բանակային գումարտակներում եւ զօ-րամասերում հոգեւոր սպասաւորները գործում են հոգեւոր առաջնորդի եւ պաշտպանութեան նախարարի համատեղ հաստատած ծրագրերով, իսկ ընթացիկ եւ կազմակերպական հարցերում առաջնորդւում են տուեալ զօ-րամիաւորման կամ զօրամասի հրամանատարի եւ ԱՀՏԱ գծով տեղակալ-ների հետ համատեղ մշակած ծրագրերով:

Հոգեւոր ծառայութեան նպատակներն ու խնդիրներն են` ԶՈՒ անձնա-կազմին հաղորդակից դարձնել Քրիստոսի Աւետարանին եւ քրիստոնէա-կան հաւատի սկզբունքներին` Հայաստանեայց Եկեղեցու դաւանանքի, ե-կեղեցական կանոնների եւ աւանդոյթների համաձայն դաստիարակել քրիստոնէական-բարոյական սկզբունքներով եւ ազգային-հայրենասիրա-կան ոգով, ուսուցանել կրօնական, եկեղեցագիտական, ծիսական գիտե-լիքներ, պայքարել աղանդաւորական եւ այլ վնասակար ուսմունքների դէմ:

Հոգեւոր սպասաւորներն ազատուած են շարքային ծառայութիւնից եւ իրենց գործունէութիւնն իրականացնում են հոգեւորականի զգեստով:

 

ՀՈԳԵՒՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԹԵԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ

Իր՝ երկու տասնամեակից աւել գոյութեան ընթացքում ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութիւնը բաւականին նշանակալի ուղի է անցել` աստիճանաբար զարգանացնելով իր փորձառութիւնը եւ մեծացնելով արդիւնաւէտութիւնը: 1997ին բանակում սպասաւորելու մեկնեցին 8 հոգեւորականներ, իսկ այ-սօր այդ թիւը շուրջ 70 է: Չնայած հոգեւոր սպասաւորութեան շրջանը պայ-մանականօրէն երկու տարի է, շատ հոգեւորականներ ինքնակամ երկա-րաձգում են իրենց ծառայութեան ժամկէտը, իսկ հոգեւորականների մի մասն արդէն բանակում նշանակուած է մշտական հիմունքներով:

Գնդերէցներն իրենց առաքելութիւնն են իրականացնում ռազմաուսում-նական հաստատութիւններում, ՀՀ եւ Արցախի բանակային զօրամիաւո-րումներում եւ զօրամասերում, միջազգային խաղաղապահ առաքելութիւն իրականացնող ՀՀ ԶՈՒ ստորաբաժանումներում: Հոգեւորական է կցուած նաեւ Երկրապահ Կամաւորական Միութեանը: Ծառայութեան վայրում գնդերէցները քարոզ-դասախօսութիւններ են կարդում, անհատական զրոյցներ ունենում զինծառայողների հետ, կատարում հոգեւոր արարողու-թիւններ, կազմակերպում ուխտագնացութիւններ եւ զինուորներին տանում մօտակայ եկեղեցիներն ու սրբավայրերը, կազմակերպում հանդիսութիւն-ներ եւ հոգեւոր, հայրենասիրական կամ գիտական բովանդակութեան ֆիլ-մերի դիտումներ, այցելում մարտական դիրքեր, բուժկէտեր, հիւանդանոց-ներ եւ կարգապահական վաշտ, տարածում կրօնական եւ հայրենասիրա-կան բնոյթի գրականութիւն եւն.: Հոգեւոր սպասաւորների առաջնահերթ ուշադրութեան կենտրոնում են յատկապէս խնդիրներ ունեցող, մասնաւո-րապէս` ինքնախեղման կամ ինքնասպանութեան անգամ ամենաչնչին հակումներ ցուցաբերած զինծառայողները:

 Հոգեւորականները իրենց նպաստն են բերում բանակի համապա-տասխան բաժինների կողմից զօրամասեր ուղարկուող քարոզչական, տե-ղեկատուական եւ վերլուծական նիւթերի ստեղծմանը, թղթակցում են բա-նակային մամուլին: Համացանցում www.armchaplain.com հասցէով գոր-ծում է ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութեան պաշտօնական կայքէջը, նաեւ՝ ֆէյսպուքեան պաշտօնական էջն ու Եութիուպի պաշտօնական ալիքը:

2010ին Գարեգին Բ. կաթողիկոսի օրհնութեամբ Հայաստանի Աստուա-ծաշնչային Ընկերութիւնը հրատարակեց զինծառայողների համար նախա-տեսուած Նոր Կտակարաններ (ներառեալ Սաղմոսաց Գիրքը), եւ ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդի ձեռամբ բաժանուեց ՀՀ եւ Արցախի մարտական հերթապահութիւն իրականացնող գրեթէ բոլոր զօրամասերի զինծառա-յողներին: Յատուկ բանակի համար հրատարակուել են նաեւ աղօթագր-քեր եւ բարոյախրատական ու հայրենասիրական բնոյթի գրականութիւն:

Այս տարիներին որոշ զօրամասերում կառուցուել են մատուռներ, նա-խատեսուած է նաեւ, որ մօտ ապագայում գրեթէ բոլոր զօրամասերն ունե-նան իրենց եկեղեցիները, որոնց նախագիծն արդէն հաստատուած է:

ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութիւնը սերտօրէն գործակցում է քրիստո-նէական մի շարք երկրների` Միացեալ Թագաւորութեան, Ֆրանսիայի, Յունաստանի եւ այլոց նման ծրագրերի հետ: Փորձի եւ տեղեկատուու-թեան փոխանակման, արդիւնաւէտ գործակցութեան նպատակներով բազմիցս ամենաբարձր մակարդակներով եղել են փոխադարձ այցելու-թիւններ, համատեղ մասնակցութիւններ միջազգային համաժողովների եւ գիտաժողովների, դասախօսութիւններ եւ համատեղ քննարկումներ:

21 Սեպտեմբերի 2011ին` ՀՀ անկախութեան 20ամեայ յոբելեանի առիթով կազմակերպուած զօրահանդէսին, տեղի ունեցաւ աննախադէպ երեւոյթ` ԶՈՒ հոգեւոր սպասաւորներն ու Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբաններն առանձին շարասիւնով մասնակցեցին զինուորական շքերթին: Հոգեւորականների` առանձին խմբով մասնակցութիւնը զինուորական շքերթին բացառիկ երեւոյթ էր ոչ միայն հայոց բանակի համար, այլեւ ամբողջ աշխարհի, քանի որ առաջին անգամ էր կատարւում նման ձեւով մասնակցութիւն: Հոգեւորականները շքերթին մասնակցեցին ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութեան մարտական դրօշով, որի վրայ ասեղնագործուած է. «Օրհնեալ է մեր ուղին, զի Աստուած ընդ մեզ է»[13]: Հոգեւորականների մասնակցութիւնը զօրահանդէսին դարձաւ աւանդոյթ. նմանատիպ մասնակցութիւններ եղան 2016ին Երեւանում եւ 2018ին Սարդարապատում տեղի ունեցած զօրահանդէսներին:

29 Յունուարի 2012ին հայոց բանակի վերակազմաւորման 20ամեակի առիթով Գարեգին Բ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի կոնդակով Աշոտ Բ. Երկաթ թագաւորի խաչը («Սուրբ Նշան») յայտարարուեց հայոց բանակի պահապան ու հովանաւր: Սրբագործ Խաչի կրկնօրինակը, որի կենտրո-նում ամփոփուած է Քրիստոսի Խաչափայտի մի մասունք, օծուեց ու յանձ-նուեց ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութեանը: Այնուհետեւ ԶՈՒ հոգեւոր առաջ-նորդ Վրթանէս սրբազանը նախաձեռնեց այցելութիւն ՀՀ եւ Արցախի մարտական դիրքեր` Խաչի նշանով օրհնելու հայոց երկրի սահմանները եւ գօտեպնդելու հայրենեաց պաշտպաններին: Իսկ արդէն նոյն թուականի Մայիսի 9ին հայոց բանակի պահապան Խաչն Արցախում էր, եւ մայիս-եան եռատօնի առիթով Ստեփանակերտում կազմակերպուած զօրահան-դէսի ժամանակ հանդիսաւոր կերպով անց կացուեց զօրքերի առջեւով: Այժմ Ս. Խաչը պահւում է ՀՀ պաշտպանութեան նախարարութիւնում: 2018ին նոյն խաչի տեսքով պատրաստուեցին կրծքանշաններ եւ բաշ-խուեցին հայոց բանակի բոլոր սպաներին ու զինուորներին:

Գնդերէցների գործունէութեան արդիւնաւէտութիւնն առաւել բարձաց-նելու նպատակով վերջին տարիներին զօրամասերի հասարակական կա-մաւորների թուին աւելացուել է եւ հոգեւոր կամաւորներինը (ինչը նոյնպէս բացառիկ երեւոյթ է): Ստորաբաժանումներից ինքնակամ առաջադրուած որոշակի թուով զինուորներ դառնում են գնդերէցի իւրայատուկ օգնական-ները` բնականաբար շարունակելով լիարժէք իրականացնել իրենց առօր-եայ ծառայողական պարտականութիւնները: Սա զգալիօրէն դիւրացնում է գնդերէցիի եւ զինուորների միջեւ փոխվստահութեան մթնոլորտի ամրա-պնդումը եւ մեծացնում օգնութեան կարիք ունեցող զինուորների յայտնա-բերման եւ անհրաժեշտ օգնութեան ցուցաբերման հաւանականութիւնը:

Բանակային հոգեւորականի եւ զինծառայողների միջեւ փոխյարաբե-րութիւններն իրականանում են բացառապէս վերջիններիս կամաւորու-թեան եւ համաձայնութեան պայմաններում: Հոգեւորականը չի պարտադ-րում իր ներկայութիւնն ու ծառայութիւններն այն զինծառայողներին, ովքեր դրա կարիքը կամ ցանկութիւնը չունեն: Զանգուածային միջոցառումների ժամանակ, ինչիպիսին է օրինակ մարտական հերթափոխի մեկնելուց ա-ռաջ աղօթքը, այլադաւան կամ աթէիստ զինծառայողները պարտաւորուա-ծութիւն չունեն անմիջական մասնակցութիւն բերելու, օրինակ` աղօթելու, այլ պարզապէս, ելնելով գերակշիռ մեծամասնութիւն կազմող Հայ Եկեղե-ցու հետեւորդ ծառայակիցների կրօնական զգացումների նկատմամբ տարրական յարգանքից, ուղղակի կարող են լուռ ներկայութիւն ունենալ: Իսկ եթէ կայ հնարաւորութիւն եւ դա չի հակասում զինուորական կարգու-կանոնին, գնդերէցն ինքն է առաջարկում հեռանալ այն զինծառայողնե-րին, ովքեր ցանկութիւն չունեն ներկայ գտնուելու տուեալ միջոցառմանը: Միւս կողմից էլ, եթէ որեւէ զինծառայող ունի որեւէ խնդիր, որի լուծմանը կարող է օգնել հոգեւոր սպասաւորը, վերջինս առաջարկում է իր օգնու-թիւնը եւ փորձում լուծել խնդիրը` անկախ այն հանգամանքից, թէ ինչպիսի կրօնական հայեացքներ ունի տուեալ զինծառայողը: Աւելորդ չենք համա-րում նշել, որ ծառայութեան ընթացքում շատ զինծառայողներ վերանայում են իրենց կրօնական հայեացքները եւ ինքնակամ փոխում վերաբերմունքը յօգուտ Հայ Եկեղեցու դաւանանքի:

ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութիւնը վաղուց արդէն կայացած կառոյց է, որի անցած ճանապարհը եւ զարգացման ուժականութիւնը լիովին վստա-հութիւն են հաղորդում, որ ժամանակի հետ վերջնական լուծում կը ստա-նան նաեւ առկայ ընթացիկ խնդիրները (օրինակ` վերջնական անցումը մշտական հիմունքներով փորձառու բանակային հոգեւորականների ամ-բողջական կազմի): Նորանոր ձեռքբերումներն անշուշտ առաւել կը նպաս-տեն հայոց բանակի եւ հայկական պետականութեան հոգեւոր եւ ռազմա-կան անվտանգութեան ամրապնդմանն ու զարգացմանը:

 

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

[1] Որպէս բանակային հոգեւորականի համարժէք հայերէնում յաճախ մէկ բառով կիրառւում է կապելլանը (Հեղինէ Մկրտչեան, «Օտարահունչ Կապելլանը Հայոց Բանակում Կոչւում Է Հոգեւոր Սպասաւո»ր, Շողակն Արարատեան, Երեւան, 2012:4(283)), որն ուղղակի փոխառութիւն է ռուսերէնից: Մինչեւ 2016ը բանա-կային հոգեւորականը պաշտօնական գրութիւններում անուանւում էր հոգեւոր սպասաւոր: 2016ին տողերիս հեղինակի կողմից առաջարկուեց գնդերէց եզրը: Առաջարկն ընդունուեց եւ տարածում գտաւ պաշտօնական մակարդակով:

[2] Մանրամասն տե՛ս՝ https://www.icrc.org/rus/resources/documents/misc/geneva-conventon-3.htm :

[3] Փաւստոս Բուզանդ, Հայոց Պատմութիւն, թարգմ. եւ ծանօթ.՝ Ստ. Մալխասեանց, Երեւան, ԵՊՀ Հրատ., 1987, էջ 46-47:

[4] Եղիշէ, Վարդանի Եւ Հայոց Պատերազմի Մասին, թարգմ., ներած. եւ ծանօթ.` Երուանդ Տէր Մինասեան, Երեւան, «Հայաստան» Հրատ., 1971, էջ 109:

[5] Ս. Աֆանասեան, Սարդարապատի Յաղթանակը. Հայաստան, Մայիս, 1918, Երեւան, 1985, էջ 41. նաեւ՝ Յարութիւն Թուրշեան, Սարդարապատի Հերոսամարտը, Երեւան, 1965, էջ 129-130. նաեւ՝ Վաւերագրեր Հայ Եկեղեցու Պատմութեան, Գիրք Ե., Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին Հանրապետութեան Տարիներին (1918-1920 թթ.), կազմ. Ս. Բեհբութեան, Երեւան, «Ոսկան Երեւանցի» Հրատ., 1999, էջ 5, 15-16:

[6] Հայաստանի Հանրապետութեան Պառլամենտի Օրէնքները (1918-1920 թթ.), կազմ.՝ Ս. Միրզոյեան, Մ. Աւետիսեան, Ջ. Յովհաննիսեան, Ա. Չիլինգարեան, Երեւան, 1998, էջ 69:

[7] Մանրամասն տե՛ս՝ Պարգեւ արքեպիսկոպոս Մարտիրոսեան, Մ. Ա. Յարութիւնեան, «Արցախի Թեմը Եւ Ադրբեջան-Ղարաբաղ Հակամարտութիւնը», Հայկական Բանակ, Երեւան, 2001, 1-2 (27-28), էջ 84-8:

[8] 1999 Դեկտեմբերին նրան փոխարինեց Արշէն աբեղայ Սանոսեանը, ում էլ յաջորդեց Նորայր աբեղայ Սիմոնեանը: Իսկ 2007 Հոկտեմբերից առայսօր ՀՀ ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդի պաշտօնը կրկին ստանձնել է Վրթանէս եպիսկոպոս Աբրահամեանը:

[9] Տե՛ս օրինակ` Ս. Ներսես Շնորհալի, Թուղթ Ընդհանրական, Երեւան, Գանձասար Հանդէս, 1991, էջ 114-6:

[10] Վաւերագրեր, էջ 73-4:

[11] Տե՛ս Արշէն աբեղայ Սանոսեան, «Բանակային Քահանաների Հաստատութիւնը ՀՀ Զինուած Ուժերում», Հայկական Բանակ, Երեւան, 2001, 1-2 (27-28), էջ 100:

[12] https://www.gov.am/u_files/file/kron/ekegheci.pdf :

[13] Դրօշի օրհնութիւնը կատարուել էր Մայր Տաճարում` Գարեգին Բ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ձեռամբ, այն նոյն կանոնով, որով 1827ին օրհնուել էր հայ կամաւորական ջոկատների դրօշը Մկրտչեան: