Թրոման Եւ Հայոց Ցեղասպանութեան Հաւաքական Յիշողութիւնը

ՄԵՐԻ ԳԷՈՐԳԵԱՆ

Երեւանի պետական համասլարանի Հայագիտական հետազօտութիւններու հիմնարկի  «Ցեղասպանագիտութիւն»  մագիստրոսական ծրագիր 2-րդ տարի

Դարասկզբին Օսմանեան կայսրութեան տարածքին մէջ երիտթուրքերուն կողմէ իրականացուած յանցագործութիւնը կը մնայ  հայոց պատմութեան մէջ որպէս ամենէն արիւնալի էջերէն մէկը: 1915-1923 թթ. հայ բնակչութեան կոտորածին, տեղահանութեան ու աքսորին զոհ գացին 1.5 միլիոն հայեր^[1]: Հայերու ցեղասպանութիւնը նպատակ ունէր վերացնել Հայկական հարցը^[2], այդ է պատճառը, որ արդէն 1916 թ. Օգոստոս 31-ին Թալէաթ փաշան գերմանական հիւպատոսութեան ներկայացուցիչ Լանկենպուրկի հետ հանդիպան ժամանակ կը փաստէ, որ Հայկական հարցը այլեւս գոյութիւն չունի^[3]:

Սկսեալ 1923թ. Թուրքիոյ Հանրապետութեան հռչակումէն ետք, Թուրքիոյ պատմութեան այդ հատուածի ժխտումը կը դառնայ հիմնական գործօնը թրքական ազգային ինքնութեան ձեւաւորման հարցով։^[4] Դեռ աւելին Գ․ Սիւնին կը համարէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը հնարաւոր դարձուց էթնոազգային թրքական հանրապետութեան ձեւաւորումը։^[5]

Առաջին աշխարհամարտէն (մասնաւորապէս Լոզանի վեհաժողովէն^[6]) ետք ստեղծուած իրադրութեան պայմաններուն մէջ հայկական կոտորածները երկարատեւ մոռացութեան կը մատնուին^[7]՝ «կը թուի, թէ ոչ միայն աշխարհը, այլեւ հայերը իրենք կը «մոռնան» այդ իրադարձութիւնը»^[8]:

  Ինչպէս ազգագրագետ Հ․ Խառատեան կը փաստէ, «Թուրքիան յաջողեցաւ «լռութեան» դատապարտել Հայոց ցեղասպանութեան մասին հանրային գիտելիքն ու յիշողութիւնը, եւ  «հայկական կոտորածներու» մասին ներդնել բոլորովին հակառակ հաւաքական գիտելիք ու յիշողութիւն: Զանազան միջոցներով՝ հրապարակախօսութեամբ, դպրոցական դասագիրքերով, քաղաքական հռետորաբանութեամբ թրքական հասարակութեան հաւաքական յիշողութեան մէջ ներդրուեցաւ, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմին հայերը սպառնալիք դարձած էին թուրքերու եւ թրքական պետութեան համար, կոտորած, դաւաճանած են թուրքերը եւ մեղաւոր են թուրք ժողովրդի առջեւ»^[9]:

Մարդկութեան դէմ իրականացուած այդ յանցագործութեան համընդհանուր յիշատակման եւ ճանաչման ճանապարհին ամենէն առարկայական խոչընդոտը եղած է եւ կը մնայ թրքական ժխտողականութիւնը^[10]։ Քանի որ, անկասկած, ժխտումը կը թարմացնէ ցեղասպանութեան պատճառած վէրքերը^[11] եւ իրաւամբ կը համարուի ցեղասպանութեան վերջին փուլը։ 

Օսմանեան կայսրութեան հայ բնակչութիւնը բռնութիւններուն կը բախի բացառապէս անսպասելիօրէն:  Երբ մարդիկ յանկարծակի ու անակնկալ կերպով կը բախին իրենց հոգեկան  եւ  ֆիզիքական  ամբողջականութեան համար վտանգ ներկայացնող գործողութեան (իրադարձութեան) հետ, որուն  դէմ անոնք անօգնական ու անպաշտպան են, անիկա հոգեբանօրէն չի յաղթահարուիր^[12]։  Հոգեբանները կը պնդեն, որ ուժգին յուզական  իրադարձութիւնները  կը խախտեն  ուղեղի  կանոնաւոր  գործունէութիւնը՝  յառաջացնելով  յուզական  ցնցում,  որուն  մասին  յիշողութիւնը կը ճնշուի եւ կը մնայ չապաքինուած^[13]։ Նմանատիպ  հոգեկան ցնցում յաղթահարելու համար հարկ է խոցելի, ճնշուած յիշողութիւնները դարձնել բաց ու գիտակցուած․ անիկա է միակ ուղին  հոգեկան հանգստութիւն գտնելու համար^[14] ։

Անցեալի բռնութեան հոգեբանական անյաղթահարելիութեան պատճառած հոգեկան ցնցումը մասնագիտական  գրականութեան  մէջ կը բնութագրուի «թրոմա»^[15] եզրոյթով^[16]: Ուստի  ցեղասպանութենէն  փրկուածներու թրոմաթիք  փորձը  անցեալի մասին խօսելու համար եւս լուրջ արգելք կը դիտարկուի որոշ հետազօտողներու կողմէ,  ըստ անոնց, աշխարհի  կողմէ  լսելու  ցանկութեան  բացակայութիւնը,  նոյնպէս  հիմք էր յետցեղասպանական լռութեան^[17] եւ կը նպաստէր երկրորդային թրոմայնացումի^[18]: Թ․ Ատորնոն այն կարծիքին է, որ անցեալէն կախուածութիւնը կը յաղթահարուի միայն այն պարագային, երբ հնարաւոր կ’ըլլայ յաղթահարել նոյն անցեալի իրադարձութիւններու բուն հետեւանքները^[19]։

Եթէ նայինք Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած յիշատակի օրերու տարեգրութեան, ակնյայտ կ’ըլլայ, որ Խորհրդային Հայաստանի մէջ միայն 1965 թուականէն սկսեալ Հայոց ցեղասպանութիւնը կը վերածուի հանրային յիշատակութեան առարկայի՝ խորհրդային վարչակարգի կողմէ յարուցուող արգելքներու պատճառով։ Լռելու նոյն այդ հարկադրանքի պատճառով էր, որ թրոմաթիք յիշողութիւնը  գերազանցապէս կը մնար զայն կրողներու մէջ։

Քննելով զոհի եւ պարտուածի յիշողութիւններու միջեւ առկայ տարբերութիւնները, կարելի է եզրակացնել, որ պարտուածի մահը կ’ընկալուի իբրեւ «մահ յանուն», ինչը կարելի չէ ըսել անպաշտպան զոհի պարագային, քանի որ զոհը անհաւասար բռնութեան առարկայ է, ուր խօսք չկայ դիմադրութեան, ինքնապաշտպանութեան, առաւել եւս համաչափ հակազդեցութեան մասին, ինչն ալ անհնար կամ գրեթէ անհնար կը դարձնէ զոհի կերպարի հերոսացումը^[20]։   Հաւանաբար ասով պէտք է բացատրել Յ․ Մարութեանի կողմէ տարուող աշխատանքը, որպէսզի աւելի մեծ ուշադրութիւն կեդրոնացուի ցեղասպանութեան տարիներուն տեղ գտած բազմաթիւ մեծ ու փոքր հերոսական ինքնապաշտպանութիւններուն ու դիմադրական մարտերուն։

Հոգեկան  թրոմայի  ապաքինման  համար,  ինչպէս  Ալէյտա  Ասսման կը  նշէ,  անհրաժեշտ  է,  որ  թրոմայի  անգիտակցական տարրերը արտաբերման  միջոցով  վերածուին յիշողութեան  գիտակցական  ձեւերու,  այսինքն,  անիկա  դարձուի  անհատի  գիտակցական  ինքնութեան  մաս:  Ասիկա  հնարաւոր  է  միայն  «հասարակական  եւ քաղաքական  շրջագիծի մէջ»,  երբ  ճնշուած յուշերը կարեկցական վերաբերումի կ’արժանանան:

Քանի որ թրոմաթիք փորձը չի ներառուիր  անհատներու  կամ  խումբերու՝  իրենց  մասին  դրական  պատկերացումներուն մէջ,  ապա  անիկա  դժուարութեամբ  մուտք  կը գործէ յիշողութիւն:  Այդ  պատճառով,  երկար  ժամանակ կը պահանջուի  (մի  քանի տասնեակ,  նոյնիսկ՝  հարիւր  տարի),  որպէսզի  զոհի  թրոմաթիք փորձը  ճանաչում  ստանայ եւ  ներառուի հաւաքական յիշողութեան  մէջ^[21]։

Անիկա կը ստանայ հաւաքական եւ  մշակութային  յիշողութեան  ձեւ,  թէ  ոչ՝  կախում ունի անկէ, թէ կրնայ արդեօք տուժած խումբը միաւորուիլ կազմակերպուած հանրոյթի մէջ եւ ստեղծել սերունդէ սերունդ փոխանցուող յիշատակման ձեւեր։ Հոգեկան ցնցման արձագանգելու անկարողութիւնը կրնայ յառաջացնել թրոմայի սերունդէ սերունդ փոխանցում։^[22]  Ա․ Ադգինտի բնորոշմամբ «մահացածները չեն գիտեր ինչ է թրոման, անիկա կը վերապրին փրկուածները»^[23]։ Անոր կողմէն կ’առաջարկուի յստակ շղթայ՝ «մահ, թրոմա, վիշտ»։ Անոր կարծիքով պատմական աղէտալի դէպքերը թրոմա կը հասցնեն վերապրածներու առաջին սերունդին, իսկ անոնց թոռներու պարագային պէտք է խօսիլ վիշտի մասին, որ մշակոյթի միջոցով կը փոխանցուուի սերունդէ սերունդ^[24]։

Մասնագիտական գրականութեան մէջ առանձին կարեւորութիւն կը տրուի զոհի եւ յանցագործի թրոմա հասկացողութիւններու միջեւ տարբերակման:

  Ասսմանի համար ընդունելի չեն ո՛չ Ֆրոյտի տեսակէտը այն մասին, որ պէտք է միայն խօսիլ յանցագործի թրոմայի մասին, ո՛չ Կիզէնի տեսակետը, որով հաւասարապէս կը խօսուի ե՛ւ զոհի, ե՛ւ յանցագործի թրոմայի մասին^[25]:

  Հեղինակը ունի այն համոզումը, որ թրոմաեզրը պէտք է կիրառել միայն զոհի դէպքի տեսանկիւնէն՝ բացառելով անոր քննարկումը յանցագործի, առաւել եւս անոր  առաջին սերունդի շրջանին: Ըստ Ասսմանի, գործողութիւնները, որոնց համար յանցագործը պատասխանատւութիւն կը կրէ, չեն կրնար թրոմա յառաջացնել, քանի որ կ’ըլլան լաւ մշակուած, ծրագրաւորուած եւ գաղափարապէս հիմնաւորուած:

  Ասսման կը կարեւորէ յանցագործ հասարակութիւններու մէջ խօսիլ ոչ թէ յանցագործի թրոմայի մասին, այլ «թապույի» մասին, գոնէ յանցագործներու առաջին սերունդի համար: Բայց արդէն յանցագործներու սերունդներու մօտ նկատելի կրնայ ըլլալ նաեւ յանցագործի թրոման: 

Ինչպէ՞ս կը փոխանցուին հաւաքական յիշողութիւնները։ Շատ յաճախ, ի թիւս այլ միջոցներու, նոյն ընտանիքի, տոհմի կամ համայնքի շրջանակի մէջ պահպանուող բանաւոր պատմութիւններու, աւանդոյթներու միջոցով։

 Հայոց ցեղասպանութեան մասին, ի թիւս պատմագիտական բնոյթի հետազօտութիւններու, կան ցեղասպանութիւնը վերապրողներու յուշագրութիւններ ու անոնց հիման վրայ կատարուած ուսումնասիրութիւններ, որոնք ալ Յ․ Մարութեանին թոյլ կու տան եզրակացնել, որ ցեղասպանութիւնը վերապրողներու մէջ առկայ յիշողութիւնը գերազանցապէս ցեղասպանութեան պատճառած հաւաքական եւ անձնական թրոմայի յիշողութիւնն է։ «Տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ վերաբերած են այդ յիշողութիւններուն։ Մէկ մասը թաքցուցած է կամովի, չցանկալով ցաւ պատճառել զաւակներուն։ Մէկ մասը գուցէ եւ ցանկացած է պատմել, սակայն քաղաքական ճնշումներէն խուսափելով՝ չէ պատմած»^[26]։

Ներկայիս յիշողութեան ուսումնասիրութեամբ զբաղող հետազօտողները մասնաւոր ուշադրութիւն կը դարձնեն ընտանիքի դերին այն գործի մէջ, թէ ինչպէս կը ձեւաւորուին անցեալի վերաբերեալ պատկերացումը։

  Ճիշտ այսպէս ալ տասնամեակներու ընթացքին կը ձեւաւորուի եւ կը բիւրեղանայ «թրոմա» հասկացողութիւնը։ Եւ, ինչպէս տեսանք, մի քանի տասնամեակ կը պահանջուի, որպէսզի զոհի տրավմատիկ փորձը հասարակական ճանաչում գտնէ ու միայն անկէ ետք մաս կազմէ հաւաքական կամ մշակութային յիշողութեան:

Կ’ենթադրուի, որ պատմական թրոմայի յաղթահարման կարելի է հասնիլ նախ եւ առաջ զոհերու հերոսական յիշատակման ճանապարհով:

Գուցէ, ասով կարելի է բացատրել Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեայ տարելիցին Հայոց ցեղասպանութեան  բոլոր զոհերու սրբադասումը: Ինչը  անկասկած նպատակ ունէր հասարակական գիտակցութեան մէջ զոհը դարձնել նահատակ՝ տեղաւորելով անոնց մահը «մահ յանուն» գաղափարի ծիրէն ներս:

Բազմաթիւ են հայոց ցեղասպանութեան տրոմայի վերաբերեալ գիտափորձերը^[27], որոնք կու գան ապացուցելու, որ ցեղասպանութեան թրոմաթիք իրադարձութիւնները դեռ արդիական դրսեւորում ունին հայերու հաւաքական  յիշողութեան մէջ։  

 

Բնագիրը՝ արեւելահայերէն

Արեւմտահայերէնի վերածեց՝ ՆԱՅԻՐԻ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ

[1]Մանուկեան Ս., Որոշ դիտարկումներ Հայոց  ցեղասպանութեան ժողովրդագրական, աշխարհագրական, մշակութային, տնտեսական, քաղաքական եւ հոգեբանական հետեւանքներու շուրջ, հասանելի է՝ https://goo.gl/v3fDuM, մատչելի էր՝ 27.12.18:

[2] Акчам Т., Турецкое национальное “Я” и Армянский вопрос, Москва, 1995, с. 71.

[3] Նոյն տեղը, էջ 82։

[4] Jennifer M. Dixon, Education and national narratives: changing representation of the Armenian genocide in history textbooks in Turkey, Legitimation and Stability of Political systems, IJELP Special issue, 2010, p.105.

[5] Der Matossian B., From genocide to postgenocide: survival, gender and politics, Review article, Int. J. Middle East Stud. 51, 2019, p. 136.

[6] 1922-1923թթ  Զուիցերիայի Լոզան քաղաքի մէջ տեղի ունեցած միջազգային համաժողովին ճանչցուեցան Թուրքիոյ ներկայիս սահմանները:

[7] Ռ․ Յովհաննէսեանի համոզմամբ․ «Բնաջնջման մասին մոռնալը՝ բնաջնջման մէկ մասն է»։ Աւելի մանրամասն տե՛ս King, Melissa Ruth, Survivors: An Ethnographic Study of Armenian American Activism and Expression, University of California, 2013, p. 197.

[8] Տե՛ս Սահակեան Հ. Է., Հայոց ցեղասպանութեան յիշողութիւնը սոցիալ–պատմական առանցքային իրադարձութիւնների համատեքստում, Ցեղասպանութիւնը հասարակագիտական վերլուծութիւնների կիզակէտում, Երեւան, 2015, էջ 41:

[9] Տե՛ս Խառատեան Հ., «Լռութեան պարտադրանք», «յիշողութեան հնազանդեցում», հասանելի է՝ goo.gl/k3QXwM, մատչել էր` 10.03.19: Աւելի մանրամասն տե՛ս Gülay Türkmen-Dervisoglu, Coming to terms with a difficult past: the trauma of the assassination of Hrant Dink and its repercussions on Turkish national identity, Nations and Nationalism 19 (4), 2013, p. 679.

[10] Յովհաննիսեան Մ., Ուրացման քաղաքականութեան արմատները, նորօրեայ դրսեւորումները եւ դրանց հետեւանքները, Երեւան, 2017, էջ 82-129:

[11] Smith R. W., Markusen E., Robert J.,  Ethics and the Denial of Armenian Genocide, Holocaust and Genocide Studies, V9 N1, Spring 1995, p․ 14․

[12] Մաչոտի Մ. Ի., Հայոց ցեղասպանութիւնը պատմութեան եւ յիշողութեան մէջ, Երեւան, էջ 125:

[13] Ассман А.,  Длинная тень прошлого, с. 98.

[14] Margalit Avishai, The ethics of memory, Harvard University Press, 2002, p. 5.

[15] Թրոմա trauma  բառը թարգմանաբար կը նշանակէ վէրք, անիկա բժշկութեան մէջ կ’օգտագործուի վաղուց, համեմատաբար ուշ սկսած է դիտարկուիլ հոգեբանութեան մէջ, երբ թրոման կ’ենթարկուի գիտակցութեան կողմէ պատճապատում ։

[16] Սահակեան Հ. Է., նշվ. աշխ., էջ 43:

[17] Նոյն տեղը։ Սահական կ’առանձնացնէ Հայոց ցեղասպանութեան յաջորդած յետցեղասպանական լռութեան ներքին եւ արտաքին դրդապատճառներ։ Ըստ անոր ներքին պատճառ կը համարուի ցեղասպանութեան անսպասելիութիւնը, որ հոգեբանօրէն չի յաղթահարուիր՝ ո՛չ կը յիշուի եւ ո՛չ կը մոռցուի։ Իսկ արտաքին դրդապատճառներէն են ժխտողականութիւնը, փրկուածներու ցրուածութիւնը, Հայաստանի խորհրդայնացումը եւ այլն։

[18] Рождественская Е․, Словами и телом: травма, нарратив, биография, Травма․ пункты сборник статей, сост. Ушакин и Трубина, М․, 2009, стр․ 109-110.

[19] Адорно Т., Что значит “проработка прошлого”, Неприкосновенный запас, 2005, № 2-3 (40-41), հասանելի էր՝ http://magazines.russ.ru/nz/2005/2/ado4.html, մատչելի էր՝ 27.03.19.

[20] Հարցի վերաբերեալ այլ մօտեցման մասին կարելի է տեսնել՝ Մարութեան Յ․, Հայոց ցեղասպանութեան նահատակներու սրբադասումը որպէս մշակութային երեւոյթ, Հնագիտութեան եւ Ազգագրութեան հիմնարկի աշխատութիւններ, 1, Հայ ժողովրդական մշակոյթ, XVII, Երեւան, 2017:

[21] Ассман А, Длинная тень прошлого, с. 61։ Տոդորով կ’ըսէ, որ հաւաքական յիշողութիւնը կը նախընտրէ պահպանել այն իրադարձութիւնները, որոնց մէջ զինք կարելի է դիտարկել կա՛մ հերոս–յաղթող, կա՛մ անմեղ զոհ։

[22] Յովհաննիսեան Մ․, նշվ․ աշխ․, էջ 9:

[23]   Տե՛ս Эткинд А. Кривое горе: память о непогребенных, 2016, с. 13.

[24] Նոյն տեղը։

[25] Giesen B., Triumph and Trauma, Boulder: Paradigm Publishers, 2004.

[26] Մարութեան Յ․, Թրոմաթիք  յիշողութիւնը իբրեւ հայկական ինքնութեան պահպանման կարեւորագոյն գործօն Թուրքիայում, էջ 112:

[27] Dr. Anie Kalayjian and Marian Weisberg, Generational Impact of Mass Trauma: The PostOttoman Turkish Genocide of the Armenians in Jihad and Sacred Vengeance, J. S Piven, C. Boyd, and H.W. Lawton (eds.), New York, Writers Club Press, 2002։ Խաչատուր Գասպարեան, Գայեանէ Ղազարեան, Լիլիթ Մնացականեան, Ազատ զուգորդութիւններու մեթոտը՝ որպէս ցեղասպանութեան պատճառած հոգեբանական թրոմայի ուսումնասիրութեան միջոց։