*Դոկտ. ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ*
Մամուլի դերը բոլոր ժամանակներում կազմակերպական յատկանիշ է ունեցել. այն արտայայտել է ընկերային խաւերի եւ տրամադրութիւնների առ նուազն մի շերտի ընդգծուած կողմնորոշումները։ Եւ որքան մամուլը փորձել է ներգրաւել միւս շերտերից համակիրների նորանոր խմբեր, այնքան ընկերութեան մէջ մեծ է դարձել նրա հայեացքի ներգործութիւնը։ Անշո՛ւշտ, եւ դա բնական է, որքանո՛վ է թերթը ընկերութեան զգալի զանգուածին թեւաւորում կամ յուսախաբ անում, ժամանակի որոշելիքն է։ Սփիւռքի մամուլում առանձնանում են առաջին հերթին հայաշխարհին եւ հայրենիքին,- ձեւակերպումի մէջ ընթերցենք նաեւ հակընթաց ընտրանքը՝ հայաշխարհ կամ հայրենիք, համահայկական տնտեսական-քաղաքական, հոգեւոր-մշակութային, առօրեայի օրահաս խնդիրներին ծառայելու ելած շահագրգռութիւն եւ յանձնառութիւններ՝ խմբագիրների եւ խմբագրականների տեսողութեամբ ու բարձր ճանաչողութեամբ։ Դա բերում է, ի հա՛րկէ, ծայրայեղութիւնների ե՛ւ այս, ե՛ւ այն դաշտերում, այսինքն՝ նուիրումը եւ ատելութիւնը քով քովի են յաճախ, սակայն անկասկած են հնհնուքն ու անսակարկ սէրը ազգայինի տեսլականին։
Դա վերաբերում է յոբելեար «Զարթօնք»ի պարագային, որ այս շրջանում՝ 2017-ի աշնանից ի վեր, հատել է ութսունամեայ կեցութեան հանգրուանը։
Անցեալ դարի երեսնական թուականներուն Սփիւռքի գրամշակութային մտքի զարգացման պատմութիւնը ուշագրաւ է առաջին հերթին արեւմտահայ աշխարհընկալման վերակազմակերպման վերընթաց հունով։ Այս առումով Վահան Թէքէեանի օրաթերթերից «Զարթօնք»ի յայտնութիւնն ու ծառայութեան կերպը Պէյրութում ունէր բանաստեղծի յամառ լաւատեսութեան կնիքը։ Նախ, այն շարունակելու էր «Արեւ»ի ծննդոցի պատմական արդարացման ջիղը, երբ 1915-ի ամէնից աղէտալի Օգոստոս ամսին իր օրաթերթի խորագիրը հիմնարկեց որպէս գրական օքսիմորոնի ուշագրաւ հնարանք, ասել է թէ՝ արեւային է ու ծիածանագոյն հայ գրականութեան երկնակամարը, անգամ եթէ խաւարի իշխանութեան ամէնից մթամած յորձանքի մէջ ես, ապրում կամ վերապրում ես ժողովրդիդ պատուհասած «Աւագ Ուրբաթը»։ Նոյն կարգի տակ պէտք է ներառել «Զարթօնք»ի յայտնութիւնը, որը Վ. Թէքէեանի համար նոյնքան խորհրդանշական նշանացոյց է. համահայկական մշակութային գրական զարթօնքին սպասում ես անգամ 37-ի ստալինեան ամէնից ծանրագոյն շրջանում, որին զոհ գնաց հայրենի մտաւորականութեան ընտրանին։
Նախ, չանտեսենք այն հանգամանքը, որ մեծ էր Միհրան Տամատեանի դերը, որը, Պէյրութում բնակութեան տարիներին, ինչպէս հաստատում էր թերթի աշխատակից Հրահատը (մեր կարծիքով, Արամ Յակոբեանը) 1946-ին, «շրջանակ եւ գետին պատրաստած էր» «Զարթօնք»ի համար։ Պատահակա՞ն համարել Բարունակ Թովմասեանի՝ արտօնատէրի խնամատար ներկայութիւնը թերթի առաջին իսկ ամիսներից։ Եւ երբ առաջին խմբագիր Վ. Թէքէեանը Գահիրէ հեռացաւ մնայուն սիրոյ՝ «Արեւ»ի ետեւից, յաջորդողներն էլ՝ պոլսեցի, Թոթովենցի եւ Անդրանիկի հետ գործակցած, 10-20-ական թուականներին «Հայաստան» հրատարակած Լեւոն Թիւթիւնճեանը եւ կեսարացի Յովհ. Պօղոսեանը, որոնք բանաստեղծի յորդորով «Արեւ»ը խմբագրելուց յետոյ եկան «Զարթօնք», բայց կարճ ժամանակ անց տարբեր պատճառներով լքեցին օրաթերթը, յատկապէս սկզբնական շրջանում իրենց կողքին մշտապէս զգում էին Վարդգէս Գարտաշեանի վարչական անգնահատելի աջակցութիւնը, որ այդտեղ մնաց ՌԱԿ-ի յանձնարարութեամբ առ նուազն տասը եւ աւելի տարիներ։ Հենց այս մարդկանց շնորհիւ էր ծաւալւում Թէքէեանի շունչն ու մթնոլորտը, ինչն անցագրի դեր խաղաց օրաթերթի յետագայ ճակատագրում։
«Զարթօնք» օրաթերթի ձեւաւորումը, բացի խորհրդանշանից, հաստատում էր բանաստեղծի կողմից Սփիւռքի գեղարուեստական մտքի հասունութեան, հասողութեան աստիճանի ջանքը, որը է՛, ըստ էութեան՝ այն գրական շարժման ամպիոն դարձնելու թէքէեանական յաւակնութիւնը, ինչը իմաստների համակարգման մէջ առաջնային էր, պատուիրան՝ ե՛ւ իրեն, ե՛ւ իր միջավայրին։ Աւելին, ինքը նշմարում է «դուրսի» հայութեան քաղաքամայր Պէյրութում յիշատակուած զարթօնքը, որը յիրաւի, գրական սպասուած արեւագալի երաշխիք էր։
Եւ, իբրեւ հանրագումար պատմական թեթեւասահ ակնարկի, ընդգծենք, երկու օրաթերթերում էլ թէքէեանական լաւատեսութիւնը առ այսօր յարատեւութեան գնացքն է ապրում:
Բնականաբար, թերթի ութսուն տարիների հարուստ նիւթերի մէջ նշանակալից իրադարձութիւնները, քաղաքական անցուդարձերն ու գնահատութիւնները կարեւորութեան եւ ծաւալի պատշաճ տեղ են զբաղեցնում, որոնցից դրուագային կարգով նշենք՝ Ցեղասպանութեան, Հայկական Հարցի թեմաների քննական ընթացակարգը, որ նախահիմք են դարձել խմբագրապետ Գերսամ Ահարոնեանի հրաշալի ծրագրային ձեւակերպումի համար. «Մեծ երազի ճամբուն վրայ» մշտամնայ յիշատակութիւնը որպէս դրա վկայութիւն, ինչը 60-ականների առաջին կէսին վերաճեց իմաստուն հարցադրումով ամբողջական գրքի, ու այս բոլորին հակընդդէմ՝ Խորհրդային Հայաստանի աշխատանքային տեսլականի կարօտաբաղձ, սակայն 30-40-ական թուականներից աւելի յաճախ միապաղաղ դարձած փառաբանութիւնը։
«Զարթօնք»ը հետապնդում էր Երկրորդ աշխարհամարտի բազմերես արձագանգները՝ ֆաշիզմի դէմ պայքարի գեղարուեստական ջատագով կշռոյթով, քաղաքական միջազգային զարգացումների լայն ու մանրամասն խորքի վրայ, դրանից յետոյ Ներգաղթի գաղափարախօսութեան բուռն եւ հիմնականում անքննադատ պաշտպանութեամբ՝ նոյնպէս բանաստեղծական ընդգրկումներով։
Պատահական չէ, որ «Զարթօնք»ի գրական տողանցքը կառուցուել է կոյր մօտեցումի սկզբունքով, որն աւելի շուտ քաղաքական կեցուածքի որդեգրում էր՝ յաճախ Սփիւռքի ազգային կուսակցական հակազդեցութեան շեշտադրում, քան բնաբուխ մտայնութեան արտայայտութիւն, որ այլ բացատրութեան լոյսի տակ տարակոյսներ էր առաջացնելու իր մերձխորհրդային մեկնաբանական տեսողութեամբ, ինչը նոյնքան հասկանալի էր:
Այս գաղափարադիր մօտեցումը, տասնամեակների բովով անցնելով, մշակուելով Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան հոգածու տեւական թելադրանքով՝ դարձել է սկզբունքային եղանակ անցեալ ու ներկայ խմբագիրների քննական լոյսի տակ։
Այս շրջակարգերից դուրս է մեզ հիացնող երկարամեայ եւ անցած ութսուն տարիների լաւագոյն խմբագրապետ Գերսամ Ահարոնեանի քաղաքական կողմնորոշումների համակարգը, որն ամբողջացաւ ոչ միայն «Մեծ երազի ճամբուն վրայ» ուսումնասիրութեան մէջ, այլեւ «Խոհեր յիսնամեակի աւարտին» խորագրով 75 խմբագրականների շարքում, որը լոյս տեսաւ «Զարթօնք» օրաթերթի 1966 Յունուար 1-ի թուից մինչեւ Մայիս 14, եւ նոյն տարուայ մէջ՝ առանձին գրքով, ընդ որում՝ դրանցից կշռաբեր չափաբաժնով տասներկուսը միայն քննաբանում էին Կապուտիկեան բանաստեղծ-քաղաքացու առթած ազգային յայտնի շիտակ մտահոգութիւնները, ինչը կարելի է դիտել հայրենիքի եւ Սփիւռքի գրամշակութային նշանակալից երկխօսութիւններից մէկը, որի նախաձեռնութիւնը «Զարթօնք»ին էր տրուած։
Գերսամ Ահարոնեանի երեսուներեքամեայ խմբագրական փորձառութիւնը «Զարթօնք»ում շրջեց օրաթերթի գաղափարական ենթահողը, երեւան հանեց նրա նախընթաց խոհերի ու մտատանջութիւնների արգասիքը եւ, 1966-ից ճիշդ երեսուն տարի անց, Անդրանիկ Տագէսեանի խնամքով մշակած ու կազմած Գ. Ահարոնեանի խմբագրականների նոր, շատ աւելի հարուստ խմբագրականների ժողովածուն։
Բնական է, որ Գերսամ Ահարոնեանը փոխել է թերթի ոճը, դարձրել թելադրական: Սփիւռքի մտաւորականին, հայրենի երկրի գրագէտին ու իշխանաւորին իր յորդորը անգամ առերեւոյթ յանդուգն է. «Մենք բոլորս պիտի ուզէինք անշուշտ, որ հայոց պետական իշխանութիւնները շատ աւելի՛ պատկառելի ձեռնարկներով եւ հանդիսութիւններով նշէին Մեծ Եղեռնի յիսնամեակը, եւ պիտի ուզէինք որ այս առթիւ ձեռք առնէին մեր հողային դատը եւ զայն հետապնդէին կորովի կերպով, բայց գիտէինք թէ ատոնք հնարաւորութեան սահմաններուն մէջ չէին այս ժամանակամիջոցին։ Իրատես պիտի ըլլանք բոլորս եւ պիտի ընդունինք թէ տուեալ պայմաններուն մէջ եղածը արդէն նկատառելի յաջողութիւն մըն էր»։ Կամ քիչ վերջ՝ «Այլեւս կրնանք ուրախութեամբ հաստատել, թէ հայրենի իշխանութիւնները ի վիճակի են գէթ երբեմն թարգմանը հանդիսանալու մեր ժողովուրդի հարազատ զգացումներուն»։ Փակագծի մէջ նշենք, որ Գ. Ահարոնեանը անհամեմատ աւելի խիստ ոճով է անդրադառնում Սփիւռքի կազմակերպութիւնների՝ յիսնամեակի առթիւ հատուածային գնահատութիւններին՝ անկախ ամէն ինչից նշդրակը միշտ պահելով համահայկական հաւաքական յիշողութեան շեշտադրութիւններին, որի միաւորիչ գործօնը 60-ականներից ցայսօր օրակարգում է։
Գ. Ահարոնեանը նոյն խմբագրականներում մէկ առ մէկ յիշատակում է եւ արժեւորում «Անլռելի…»ի հեղինակ Պ. Սեւակին, Յովհ. Շիրազին՝ իր հռչակուած «Հայոց Տանթէական» պոէմով, Վահագն Դաւթեանին եւ Ստեփան Կուրտիկեանին, որոնցից վերջին երկուսը կոտրեցին Թէքէեան ՄՄ գրական մրցանքները այդ տարի։
Եւ ամենակարեւորը՝ Գերսամ Ահարոնեանի շնորհիւ է, որ «Զարթօնք»ը անցեալ դարի 60-80-ական թուականներին արմատապէս փոխեց ռուսական տրամադրութիւններին հպատակ կոյր ընթացքը՝ հաղորդելով թերթին ազգային-քաղաքական ինքնութեան գրաւչութիւնը եւ հպարտութիւնը, այն, ինչ այդժամ եւ յետագային նրան այլեւս պիտի տար առաջատար եւ ճշմարտախօս օրաթերթին այնքան անհրաժեշտ արժանապատուութիւնը, որը ինքը հրաշալիօրէն բնութագրեց իբրեւ «ժողովուրդիս հաւաքական յիշողութիւնը», ինչը երբեք պիտի չմոռնայ՝ «Պիտի չմոռնամ՝ մինչեւ որ արդարութիւն ըլլայ իմ ժողովուրդին»,- յայտարարում է նա։ Այդ «յիշողութիւնը» տուրքի պէս շարունակեցին կրել ու գործունէութեան թիրախ դիտել յետագային նրան յաջորդող բոլոր խմբագիրները։ «Հայ համայնավարը կրնայ խանդավառութեամբ փարիլ խորհրդային իրաւակարգին, դաշնակցականը ընկերվարական ըլլալով հանդերձ կրնայ բուռն կերպով հակառակիլ այդ հասարակարգին, ռամկավարը ազատական կարգերու եւ ժողովրդավարական մեթոտներու հետամուտ ըլլալով՝ կրնայ համաձայն չըլլալ «պրոլետարիատի տիքթաթորութեան», հնչակեանը մարքսիստ ըլլալով հանդերձ կրնայ մնալ ոչ-համայնավար, բայց այդ ռեժիմը բարեացակամօրէն դիտող, եւ դեռ ուրիշներ կրնան որդեգրել տարբեր կեցուածքներ։ Ամէն ոք ազատ է հասարակարգին հանդէպ իր ուրոյն կեցուածքը ունենալու, բայց ամէն ոք ազատ չի կրնար եւ պէտք չէ ըլլայ, երբ հարցը կը վերաբերի մեր ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութեան»։
«Զարթօնք»ի խմբագիրը սկզբունքային համաձայնութեան է գալիս Վ. Շուշանեանի՝ տասնամեակներ առաջ նետած նշանաւոր ասոյթին, թէ մեր բոլոր ազգային կուսակցութիւնները պարտաւոր են ծառայելու ազգային միաբանութեան գերխնդրին. «Բոլորիս առջեւ, ըլլանք ուղղափառ մարքսեան թէ Հնչակեան, անդամ Հ.Յ.Դաշնակցութեան թէ Ռամկավար կուսակցութեան, բոլորիս առջեւ դրուած է նոյն հարցումը. Կ̕ուզե՞ս, որ ապրի հայ ժողովուրդը։ Կարելի՞ է յանուն որեւէ վարդապետութեան մերժել, ժխտել այդ իրաւունքը, որպէս հայոց ժողովուրդ ապրելու իրաւունքը։ Ո՛չ. հապա ուրեմն ինչո՞ւ համար լուռ հանդիսատես կ՚ըլլաս այս դանդաղ, այս յուզիչ մահուան, տե՛ս, ինչպէս կը մեռնի հայոց ժողովուրդը…»։
Այժմ մայր գրական երակի հետ սփիւռքեան կապի քաղաքական ենթախորքը. երիցս ճիշդ էր Վ. Շուշանեանը, որը «Նոր Շարժում»ի էջերում, դեռ 20-ական թուականների առաջին կէսին, Լոզանի քոնֆերանսից անմիջապէս յետոյ, գտնում էր, թէ այսքանից յետոյ «…գաղութները եւ մայր երկրի ժողովուրդը իրար միացնող ամենազօրաւոր կապը անտարակոյս որ գրականութիւնն է», եւ աւելին՝ «…ան (մայր երկիրը-Ս.Դ.) ուժ ու կենսունակութիւն կը ցուցնէ»։ Հակառակ որ սփիւռքահայ մամուլի մէջ յաճախ էր անտեսւում Նոր Հայաստանի գրամշակութային համապատկերը քաղաքական կողմնորոշման պատճառով, այն այնուհանդերձ սփիւռքահայ գրագէտների առջեւ պարզում էր նոր իրականութեան մէջ ծաւալուած գրական հզօր դիմագիծը։ Այս ճանապարհն է բռնում պէյրութեան «Զարթօնքը» յատկապէս 30-40-ական թուականներին, երբ բերում է խորհրդահայ գրական համայնապատկերը՝ թէկուզեւ առանց գեղարուեստական քննութեան զտիչ սկզբունքի, ոչ քիչ դէպքերում՝ փառագոչ գերյագեցած ոգեւորութեամբ։ Թերթը ներառում էր հայրենի գրական հունձքից՝ Գ. Սարեան, Գ. Բորեան, Ա. Գրաշի, Յովհ. Շիրազ, Ս. Տարօնցի, Ս. Կապուտիկեան, Պ. Սեւակ, Մ. Մարգարեան, Գ. Էմին եւ շատ ուրիշներ, գնահատում արձակի սերուցքը՝ Դ. Դեմիրճեան, Ստ. Զօրեան, Ն. Զարեան, յատկապէս Վ. Խեչումեան, Ա. Սահինեան եւ շատ ուրիշներ։ Բանաստեղծների պարագան դեռ դիւրին է՝ արտատպում ես ընտրուած մէկ քերթուած՝ յաճախ նաեւ՝ պատահական ընտրութեամբ, առանց մեկնական վերաբերմունքի, դա դեռ ոչինչ։ Ողջունելի է յատկապէս արձակի պարագան. ընդլայնւում է հայրենի գրողի ճանաչման պատուհանը՝ կենսագրական նօթ, պատառիկ գնահատումներ, հարցազրոյցներ համագումարների միջանցքներից, հատուածներ գեղարուեստական կտորներից, հայրենի երկրի լուսաւոր առօրեայի նկարագրականը, լաւագոյնը՝ գրական զուգահեռների նկարագրական պարագան Սփիւռքի յարաբերութեան լոյսով՝ կամ համադրական (Մարտիրոս Տէր-Ստեփանեան, Անդրանիկ Անդրէասեան, Վահէ-Վահեան, Հայկ Նագգաշեան), երբեմն էլ՝ հակադրական սուր չափումներով (Յակոբ Օշական, Անդրանիկ Ծառուկեան)։ Երկու դէպքում էլ ակնբախ է գրական անհաշտ պայքարը, սկզբունքների մէջ ծայրայեղութիւնը, ենթակայական այն դրսեւորումները, որոնք յատկանշում են երկու ճամբարները։ Մինչդեռ իրենց պիտի միաւորէր աւար բանաստեղծ Ռասուլ Համզատովի խփած ահազանգը՝ եթէ վաղը չի լինելու իր լեզուն, թող որ ինքը մեռնի հենց այսօր, ինչը ժամանակին ցնցել էր Գերսամ Ահարոնեանին, եթէ 100,000 բնակչութիւն ունեցող ժողովուրդն է տագնապում, մենք էլ ինչ ասենք։
Բնութագրիչ են հայրենիքից անմոռաց պատկերները «Զարթօնք»ում, որ մթնոլորտ են ստեղծում, Գեղամ Սեւանի բնութագրումով՝ «ձախակողմեան» ուղղութեամբ ողջագուրումները, որոնցից տպաւորիչ են Հայկ Նագգաշեանի մերձգրական-յուզական խօսքերը, երբ առընթեր տրւում էին սփիւռքահայ ուսուցիչների ու գրողների հետ հանդիպումների հպանցիկ դրուագները ոչ միայն Գրողների Տանը, այլեւ գիշերային Երեւանի ցոլքերի տակ գրողների տներում բացուած սիրոյ սեղանների շուրջ, նկատենք հենց աւանդաբար Անահիտ Սահինեանի հիւրընկալ օճախում, որտեղից հաւաքուած գրողները «ոսկի տղայի» (սա Պարոյր Սեւակն է՝ Նագգաշեանի գիւտ-պատկերը) թեթեւ ակնարկով հաճոյքով շարժւում էին դէպի Նորքի բարձունք, Հրազդանի կիրճ, Յաղթանակի այգի։ «Զարթօնք»ը թատերախաղ, այսինքն՝ տեսարաններ է անուանում փոփոխուող պատկերները, որոնք արձակագրի մէջ դրոշմում են մէկ գրական ընտանիքի պատրանքը, ուր անակնկալները յաջորդում են միմեանց, ինչպէս Ֆրետերիք Ֆէյտիի հետ անմոռաց հանդիպումը եւ նրա նոյնքան անակնկալ շարունակութիւնը արդէն Պէյրութի «Օմար Խայեամ» պանդոկում, որը «Զարթօնք»ի 1964-ի ապրիլեան համարում դառնում է շահեկան հարցազրոյց։
Հայաստանում համալսարանական բանասիրական կրթութիւնը առանձնացրեց Յակոբ Աւետիքեանին եւ Պարոյր Աղպաշեանին։ Առաջինը լրագրական այս աշխարհում ձեռք բերեց ոչ միայն լայն մտահորիզոն, համբաւ, ինչն այսօր էլ ծառայեցնում է ի շահ իր, այս անգամ հայրենի ընթերցողների, այլեւ քաղաքական կեցուածք ու դիրքորոշում, իսկ ահա Պարոյր Աղպաշեանին գրադատական եւ լեզուաբանական գիտելիքները, բառի ենթախորքերի ու լեզուաբանական շերտերի որոնումը թերթում ուղեկցեցին երկար ու ձիգ 16 տարիներ։ Հրապարակագրութիւնը Աղպաշեանի համար երրորդ սրբութիւնն է, որին շաղախել է խմբագրական եզակի շունչը, անկախ այն բանից՝ «Զարթօնք»ի խմբագիրն է կամ ոչ։ Դեռ Գր. Զօհրապի մասին գնահատութեան մէջ նա մասնաւորել էր այս եռեակ կեցութիւնը իբրեւ զտարիւն յատկանիշ, իբրեւ յստակ ու մատչելի գործօնների միասնութիւն։ Չեմ դադարում զարմանալ, թէ ինչպէս եղաւ, որ Պարոյրի մէջ գրողը, յատկապէս արձակագիրը այդպէս էլ չարթնացաւ։ Խօսքը գեղարուեստական ընկալման բացառիկ զգացողութիւնների մասին է, որը կարելի չէ մէկ յայտարարի տակ բերել. այդ յատկանիշները խստապահանջ մօտեցումների ոգով փոխանցեց «Զարթօնք»ին։ Թերթի խմբագիրներից նա զատւում է գրողների ներքին բնութագրումի շնորհով, վերլուծական համադրական կուռ տրամաբանութեամբ, եթէ իր դիմաց վառ անհատականութիւններ են՝ Եղիա, Արփիարեան, Զօհրապ, Հրանդ, Թլկատինցի, Երուխան, Նալբանդեան կամ Եսայեան, այնպիսիները, որոնք Օշականի դիպուկ վկայութեամբ՝ զարթօնքի շրջան ապահովեցին գրականութեան մէջ։
Խմբագրի առաջադրոյթներում Պ. Աղպաշեանը իրեն կոչում է ներքին բարձր կարգապահութեան, քանի որ իր նախընտրած հեղինակների լեզուամտածողութիւնը բացում է բառապաշարի շերտերի զուսպ, հաշուարկուած կապակցումներով։ Իսկ հեղինակները պատահական ընտրութեան չեն ենթարկուած, այլ լեզուամշակութային ներքին ուղղուածութեամբ են կողք կողքի բերուած։ Գրողի քննութիւնը գրական նիւթից առաջ է ընկել, լեզուական ատաղձի մէջ է, ոճային երանգներով մասնաւորուած։ Նրա ընտրած հեղինակները, անգամ նաեւ հայրենական, անպայման հրապարակագիրներ են, նրանք, որոնց հետ ժամանակը գլելով՝ կարելի է շահեկան երկխօսութիւն բանալ, կարելի է վիճել, վիճարկել ու դրանով հաստատել հրապարակ նետուած սեփական խօսքի «վիրտուոզ» ոճը, որ այլոց համար ճշմարտացիութիւնն է, հետապնդել խօսքի փաստարկումը։ Հենց այսպիսին է Պարոյրի ոճը. խմբագրականների վերնագրից իսկ այն բացւում ու տանում է նիւթի ետեւից, լինի դա չարչրկուած ու ծամծմուած երկու-երեք բառերի խաղարկում, ասենք՝ «միասնականութիւնն» ու «համագործակցութիւնը» կամ՝ «միամիտն» ու «բթամիտը», բայց նաեւ՝ «չարամիտը», «լէմոններդ քեզի պահէ, Պրն. Դեսպան Լէմըն», եւ այսպէս շարունակ, լինեն դրանք քաղաքական մեկնութիւն, գրական ենթախորք ապահովող ակնարկ եւ թէ ներգաղթին հակացոյց դարձած արտագաղթի փաստարկումների լրագրային փաթեթներ։
Այսօր էլ շարունակւում են գրական դեգերումները «Զարթօնք»ի էջերում, որոնց նախանձախնդիրներից մէկը աւագ գրող եւ գրականագէտ, խորքի մէջ՝ լրագրող Արամ Սեփեթճեանն է: Նա նոյնիսկ վերակոչում է «թուղթի» ժանրը, եւ հիմնական հասցէատէրն այստեղ հայրենիքն է («Թուղթ առ Հայաստան»): Եւ ոչ միայն այս: Նրա երկու գրքերի՝ «Ժամանակայոյզ խոհեր» եւ «Ձայներ լռութեան մէջ» գրքերի բովանդակութիւնը գերակշիռ մասով «Զարթօնք»ին աշխատակցութեան հունձքն է: Եւ հայաստանակեդրոն գրամշակութային վերաբերմունքը «Զարթօնք»ից ածանցուած աւանդոյթն է, որը բնորոշ է ե՛ւ Հայկ Նագգաշեանին, ե՛ւ Պարոյր Աղպաշեանին:
Այս առումով հարկ է հաճելիօրէն առանձնացնել օրաթերթի 2015-ից ցայսօր խմբագիր Սեւակ Յակոբեանի արտառոց մէկ նպատակադրումը՝ աշխարհագրական նոր, յուսալի ճանապարհ փնտռելու սփիւռքահայ ընթացիկ մամուլի գոյութեան ճակատագիրը փորձութիւններից զերծ պահելու ազնիւ մտահոգութեամբ, որը նա ներկայացրել է ՀՀ Սփիւռքի Նախարարութեան նախաձեռնութեամբ Երեւանում 2016-ի աշնանը գումարուած Լրագրողների 8-րդ համաժողովին։ Ս. Յակոբեանի խօսքի թիրախը «միասնութեան առանցքների» ճշգրտումն է՝ քառասունականների ոգուն հաւատարիմ, երբ Ներգաղթի շունչը ծրագիր էր դիտում «Զարթօնք»-ը։ Հայրենադարձութեան գաղափարը նոր շրջանառութեան հոլովոյթի մէջ է։ Ներգաղթի ճամբան բռնած զարթօնքականների ջիղը նոր իմաստային շրջաբերական է դառնում Ս. Յակոբեանի գրչի տակ. «Ես կ՚աւելցնէի՝ հայրենադարձութեան նպատակակէտը։ Եթէ հայրենադարձութիւնը կը կիրառուի սփիւռքահայերու պարագային, ինչո՞ւ չփորձել կիրառել սփիւռքահայ մամուլի պարագային։ Մեր խնդիրը,- նկատի ունի հոգսերի հոգսը,- Սփիւռքի մէջ միայն համայնքի ուծացումը չէ. սփիւռքահայ մամուլը եւս ունի իր խնդիրները։ Գաղտնիք չէ, որ տպագիր մամուլն այսօր հոգեվարք կ՚ապրի, մեծ ծախսեր կը պահանջէ, ունի մարդուժի պակաս եւ այլն։ Ինչո՞ւ մեր մամուլի գործերը կամ շատ աշխատանքներ «չհայրենադարձենք» կամ չփոխադրենք հայրենիք»։ Անգամ նա գործնական բնոյթ է հաղորդում իր առաջարկին՝ «Ինչպէ՞ս իրականացնենք Սփիւռքի մամուլի «հայրենադարձումը»՝ միացեալ գրասենակ ստեղծելով, Սփիւռքի մամուլի միասնական գրասենեակ հայրենիքի մէջ պարբերական հաւաքոյթներով, աշխատանքների համադրման ջանքով. «Այլեւս չկան անցեալի բարդոյթները եւ կարելի է միասին գործակցիլ»։
Սա թերթի նոր տեսողութիւնն է՝ ողջունելի եւ գործադրելի։ «Զարթօնք» օրաթերթի նոր հայեացքը, թէքէեանական եւ ահարոնեանական կողմնորոշման շարունակականութեամբ։ Եւ սա՝ այն ժամանակ, երբ Ռամկավար Ազատականը առ այսօր երկփեղկ վիճակներ է ապրում, երբ օդի մէջ սաւառնում է շարքերն ու հայեացքը միասնականացնելու հրամայականը։ Թերթը նոր աշխարհի մունետիկն է եւ այդ դերը նա չի կորցնելու մինչեւ հարիւրամեակ։ Զարթօնք՝ ժողովրդի եւ նրա մշակոյթի։ Զարթօնք՝ համահայկական գրական ածուների ակնկալութեան։
* Արտասանուած «Զարթօնք»ի 80-ամեակի Եզրափակիչ Հանդիսութեան ընթացքին, Պէյրութ 5 Փետրուար 2018, Թէքէեան Կեդրոն