«Հայոց Ցեղասպանութեան Պատմութիւն» Հեղինակ՝ ՍՏԵՓԱՆ ՊՕՂՈՍԵԱՆ

ԱՒԵՏԻՍ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ
Պատմական Գիտութիւններու Դոկտոր

Ելլելով մեր խօսքի ու կարծիքի ազատութեան սկզբունքէն, ստորեւ կը ներկայացնենք մեր երէց աշխատակիցին յօդուածը, որոշ վերապահութիւններով հոն արտայայտուած կարգ մը միտքերու շուրջ։

                                                                                                                                          «Խմբ.»

Անչափ հմուտ, իր քննարկած նիւթին անչափ գիտակ պատմաբան է Ստեփան Պօղոսեան, որուն պատմագիտական հմտութիւնը կը բխի խորհրդահայ պատմագիտական ակունքներէն: Սակայն հակառակ այս իրողութեան, Խորհրդային ժամանակաշրջանին Ստեփան Պօղոսեան հանրաճանաչ պատմաբան մը չէ եղած, ինչպէս օրինակի համար Ճոն Կիրակոսեան: Սակայն այսօր, իր այս պատմագիտական եզակի աշխատասիրութեամբ, որ ինքնին գլուխ գործոց մըն է, Ստեփան Պօղոսեան անժխտելիօրէն եւ անհերքելիօրէն, կը դասուի մեր ականաւոր պատմաբաններուն շարքին:

Ստեփան Պօղոսեան իր այս ուսումնասիրութեամբ կը բացայայտէ Սուլթան Ապտիւլ Համիտը, որպէս մեծ դիւանագէտ մը, նոյնքան ալ մեծ քաղաքագէտ մը, որ կրցած է ճարպիկօրէն օգտագործելով մեծ պետութիւններուն միջեւ գոյութիւն ունեցող տարակարծութիւններն ու հակասութիւնները, անոնց միջեւ ծայր առած մրցակցութիւնը՝ Օսմանեան Կայսրութենէն առաւել չափով առանձնաշնորհումներ ձեռք բերելու ակնկալութեամբ, Սուլթան Ապտիւլ Համիտ կրցած է անխափան վարել իր հայաջինջ քաղաքականութիւնը:

Ստեփան Պօղոսեան անհամար գրականութիւն օգտագործած է՝ հայազգի թէ օտարազգի պատմագիրներու գործերը, հիմնաւորելու համար իր հաստատումները, կամ հիմնաւորելու համար անոնց առաջ քաշած հաստատումները, պատմաբանի իր անուրանալի հմտութեամբ: Ան իր ուսումնասիրութեան առարկայ կը դարձնէ օսմանեան հայահալած քաղաքականութեան մութ ծալքերը՝ միջազգային քաղաքականութեան յենքին վրայ պարզաբանելով զայն:

Այս ծաւալուն հատորը՝ իր 700 էջերով, նուիրուած է Սուլթան Ապտիւլ Համիտի հայակործան քաղաքականութեան բնութագրման ու պարզաբանման: Իր այս կոթողային աշխատասիրութեամբ, Ստեփան Պօղոսեան Համիտեան կոտորածները կը նկատէ, եւ շատ իրաւամբ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան առաջին փուլը:  «Ցեղասպանութեան հիմնադիրը Օսմանեան Թուրքիան էր՝ յանձինս Սուլթան Ապտիւլ Համիտի հայաջինջ քաղաքականութեան, որն իր շարունակութիւնն ունեցաւ 20-րդ դարասկիզբին Երիտթուրքերի ու Քեմալականների կողմից: Չնայած գիտութեան մէջ շարունակում է տիրապետող մնալ այն տեսակէտը, թէ Ցեղասպանութիւնը 20-րդ դարի երեւոյթ է, ուսումնասիրութիւնները յանգում են այն իրողութեան հաստատմանը, որ վերջինիս բնութագրական բոլոր բաղադրիչներն առկայ էին, որ հայերի 1880-1890-ական թուականների հալածանքներն ու զանգուածային կոտորածներն այլ բան չէին, եթէ ոչ Ցեղասպանութիւն»:

Ստեփան Պօղոսեան հիմնական եւ շատ էական հարց մը կը ներկայացնէ,   բնութագրելով Ցեղասպանութիւնը. «Քանի որ Ցեղասպանութիւնը յանցագործութեան իւրայատուկ տեսակ է, … երբ ցեղասպան հակում ունեցող պետութիւնը մշակում է քաղաքական ծրագիր ոչ միայն մարդկանց տուեալ խմբին ֆիզիքապէս բնաջնջելու, այլեւ ոչնչացնելու նրա լեզուն, ինքնատիպութիւնը, աւանդոյթները, մշակութային արժէքներն ու յիշողութիւնը», այդ եւս Ցեղասպանութիւն է:

Շատ յաճախ հայոց եւ հրէից  ցեղասպանութիւնները իրարու հետ կը բաղդատուին մանաւանդ՝ Իսրայէլի քաղաքական դէմքերու եւ պատմաբաններու կողմէ, որոնք կը մերժեն ընդունիլ Հայոց Ցեղասպանութիւնը որպէս այդ, եւ կը պնդեն միայն հրէական ողջակիզումին վրայ: Ստեփան Պօղոսեան կը մէջբերէ Յակոբ Յակոբեանի պարզաբանումը այս հարցին, որ շատ ճիշդ բացատրութիւնն է երկու Ցեղասպանութիւններուն միջեւ եղած էական եւ հիմնական տարբերութիւններուն. «Հայերը ոչնչացուեցին իրենց Հայրենիքում ու կորցրեցին այն, իսկ հրեաները Եւրոպայում՝ սեփական հայրենիքից դուրս ոչ միայն հայրենիք չկորցրեցին, այլեւ Հոլոքոստից յետոյ կարողացան ստեղծել իրենց ազգային պետութիւնը՝ Իսրայէլը»:

Ապա Ստեփան Պօղոսեան Օսմանեան կառավարութեան կողմէ՝ Արեւմտահայութեան Ցեղասպանութեան հիմնական երկու պատճառներ կը նկատէ. «Ապտիւլ Համիտ բարենորոգումների կատաղի հակառակորդ էր: Նա Պերլինի Դաշնագրի 61-րդ յօդուածից եզրակացրեց՝ դրանցից խոյս տալու միայն մի ուղի կար՝ հայկական նահանգներում հայերի թիւը նուազեցնել այնքան, որ այլեւս պարտադրանք  չլինի նրանց համար բարենորոգումներ մտցնեն: Հայոց Ցեղասպանութեան գլխաւոր պատճառները այսպիսով երկուսն էին՝ Ա) Փոքր Ասիայում թուրքերի թուական գերակայութեան ստեղծումը, եւ Բ) Հայկական նահանգներում բարենորոգումների անցկացման տապալումը, որովհետեւ բարենորոգումները յանգեցնելու էին հայերի թուի ոչ թէ կրճատման, այլ աճին»։

Առաւել եւս մանրամասնելով  իր այս էական հաստատումը, ան կը գրէ. «Պատճառները մի քանիսն են. աշխարհագրական-տարածքային գործօն, միջազգային յարաբերութիւններից  բխող գործօն, պատմական գործօն, Օսմանեան Կայսրութեան ձեւաւորման ու անկման առանձնայատկութիւններից բխող գործօն, Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի ներքին կացութիւնից բխող գործօն»:  Եւ ասոնցմէ իւրաքանչիւրը կը մեկնաբանէ հանգամանօրէն ու մանրամասնօրէն:

Ապա  Ստեփան Պօղոսեան, քննարկելով կը հաստատէ Ռուսաստանի եւ անոր թշնամիներուն հակամարտութեան պարագան ու անոր ազդեցութիւնը հայ ժողովուրդին կացութեան վրայ եւ կը գրէ. «Նոր ժամանակները սկսուեցին Հայաստանի համար դէպի հարաւ՝ «տաք ջրեր», Ռուսատանի դիւանագիտական ու ռազմաքաղաքական ոտնձգութիւններով եւ «իրենց պատմական հայրենիքի» հետ միաւորուելու՝ թուրքերի նկրտումների իրականացման մինչեւ օրս ընթացող պայքարով: Սկսած 18-րդ դարից Հայաստանում հանգուցուեցին  ռուս-պարսկական, ռուս-անգլիական, ռուս-գերմանական, իսկ մեր օրերում մասամբ նաեւ ռուս-ամերիկեան հակասութիւնները»։

Այստեղ եւս Ստեփան Պօղոսեան կը հաստատէ այն ճշմարտութիւնը, թէ հայ ժողովուրդին շահերը կը համապատասխանէին, եւ մինչեւ այսօր ալ կը համապատասխանեն Ռուսաստանի շահերուն: Այսպէս. «Ռուսաստանը շուրջ 300 տարի Հայաստանը համարել է իր ազդեցութեան ու կենսական շահերի գօտի: Հայաստանի վրայով են անցնում այն հիմնական ուղիները, որոնցով Ռուսաստանը ձգտում էր դուրս գալ «տաք ջրեր»: Ռուսաստանի այս ծրագրերը համընկնում էին հայ ժողովրդի ձգտումներին՝  ռուսների օգնութեամբ հասնել անկախութեան կամ օսմանեան եւ պարսկական լուծը ռուսականով փոխարինելուն, որը բոլոր առումներով գերադասելի էր»:

Այնուհետեւ քննարկելով Արմենական, Հնչակեան եւ Դաշնակցական կուսակցութիւններու քաղաքականութիւնները, ինչ կը վերաբերի Հայկական Հարցին, Ստեփան Պօղոսեան պարզելով իր տեսակէտը կը հաղորդէ. «Գնալով խորացաւ Արեւմտահայութեան կրօնական մասնատումը: Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողքին, նշանակալի ուժ դարձան հայ կաթոլիկներն ու հայ բողոքականները, որոնք միանշանակ դիրքորոշում չունէին քաղաքական կողմնորոշման եւ ընդհանուր առմամբ, Հայկական Հարցի լուծման գործում: Ծնուեցին հայ քաղաքական կուսակցութիւնները, որոնք նոյնպէս Հայկական Հարցում միասեռ մօտեցում չունէին: Եթէ Հնչակեան Կուսակցութիւնը խնդիր էր դնում համազգային ապստամբութեան միջոցով հասնել պետական անկախութեան, ապա Արմենականները հպատակութեան փոփոխութեան պահանջից գործնականում հրաժարուեցին եւ ձգտում էին մեծ տէրութիւնների օգնութեամբ հայկական նահանգներում մտցնել բարենորոգումներ:Անկախութեան հարցն  այդպէս էլ չդարձաւ ծրագրային դրոյթ Դաշնակցութեան համար»։

Արդ այստեղ ես երբեք  համաձայն չեմ Ստեփան Պօղոսեանի՝ Արմենական Կուսակցութիան  քաղաքականութեան բնութագրման, որովհետեւ ան չի համապատասխաներ իրականութեան, երբ Արմենական Կուսակցութեան «Վարդապետարանը»  յստակօրէն կը նշէ. «Ո՞վ պիտի ազատէ Հայաստանը… Երբեմն սեփական զէնքով, երբեմն օտարի օգնութեամբ»: Իսկ Արմենական Կուսակցութեան Ծրագիրը  կը շեշտէր. «Արմենական Կազմակերպութեանս  նպատակն է յեղափոխութեամբ Թիւրքիայի հայ ժողովրդեան համար իրաւունք ձեռք բերել ինքզինք ազատօրէն կառավարելու»։

Ինչպէս կը տեսնենք, Արմենական Կուսակցութեան նպատակներուն մէջ չէր մտներ՝ օտար տէրութիւններուն միջոցաւ պարզապէս բարենորոգումներ մտցնել հայկական նահանգներուն մէջ, այլ յեղափոխութեամբ  հասնիլ  ինքզինք ազատօրէն կառավարելու նպատակին: Ընդհակառակը ան դէմ էր օտար միջամտութիւններու, երբ իր Ծրագիրը կը պարզէր. «Յեղափոխական  շարժումներն ու ցոյցերն արգասիք են այնքան անհաշիւ, որքան միամիտ հաւատքի եւրոպական դիւանագիտութեան վրայ»։  Այստեղ անշուշտ «յեղափոխութիւնը»  պէտք է հասկնալ որպէս արկածախնդրութիւն:

Իսկ ինչ կը վերաբերի Դաշնակցութեան քաղաքականութեան, արդէն իրենք կը խոստովանին. «Հակառակ անոր, որ մօտ քառասուն տարիներէ ի վեր գոյութիւն ունին մեր մէջ կազմակերպուած քաղաքական կուսակցութիւններ, որոնք ձգտեր են ժողովրդի ազատութեան, միայն 1918 թուականին է, որ Հայաստանի անկախութիւնը առաջին անգամ որոշապէս կը շեշտուի հայ ազգի գիտակցութեան մէջ, նախ իբրեւ գահավէժ դէպքերու բերումով ատեղծուած փաստ եւ ապա 1919 թուականին իբրեւ յստակօրէն ձեւակերպուած քաղաքական պահանջ, Հայկական Հանրապետութիւնը ստեղծող Կուսակցութեան՝ Հ.Յ.Դաշնակցութեան Ծրագրին մէջ»։ (Ռուբէն Դարբինեան, «Հայ քաղաքական մտքի դեգերումները», «Հայրենիք» ամսագիր, Յուլիս 1923):

Իսկ քննարկելով Ռուսաստանի  կեցուածքը Հայկական Հարցին նկատմամբ, Ստեփան Պօղոսեան զայն կը վերլուծէ հետեւեալ կերպ. «Ցարական կառավարութիւնը  հայերի ինքնավարութեանը դէմ էր ոչ միայն Ռուսաստանի, այլեւ Օսմանեան Կայսրութեան կազմում: Առաջին դէպքում, որովհետեւ նախ Ռուսաստանը  վարչական բաժանման ազգային սկզբունքից հրաժարուել էր, եւ երկրորդ, միաւորուած հայերը միշտ էլ ունենալու էին անկախանալու գայթակղութիւն: Իսկ Թուրքիայի կազմում հայերի ինքնավարութեանը Պետերբուրգը դէմ էր, որովհետեւ նախ դա «վատ օրինակ» կը ծառայէր Արեւելահայերի համար, եւ երկրորդ, ինքնավար Արեւմտեան Հայաստանը կարող էր լրացուցիչ խոչընդոտ դառնալ դէպի Միջերկրական Ծով Ռուսաստանի առաջխաղացման համար»:

Այստեղ պիտի համարձակիմ համաձայն չըլլալու Ստեփան Պօղոսեանի հետ՝ ինչ կը վերաբերի ինքնավար Արեւմտահայաստանի,  որովհետեւ նախ Ռուսաստանը ինքնավար  Արեւմտահայաստանի վրայով էր, որ պիտի կարենար դէպի Միջերկրական Ծով առաջխաղալ: Երկրորդ, Արեւմտահայութիւնը իր ամբողջութեան մէջ, կը ձգտէր միանալ Արեւելահայաստանին՝  Ռուսաստանի հովանաւորութեան տակ: Ամէն պարագայի ինքնավար Հայաստանի գաղափարը միայն Հնչակեան Կուսակցութեան ծրագիրին մէջ էր, որ գոյութիւն ունէր, եւ այդպէս ալ ծրագիր մնաց ան: Մինչդեռ  Դաշնակցութիւնը Արեւմտահայաստանը կը նկատէր Օսմանեան Կայսրութեան անբաժան մասը:

Սակայն Ստեփան Պօղոսեան շատ իրաւամբ կ’աւելցնէ. «Նոյնիսկ այդ հակահայ կեցուածքի պայմաններում, Ռուսաստանը պարտադրուած էր հանդէս գալ հայ ժողովրդի պաշտպանի դերում, հայ քաղաքական ուժերին հրահրել պայքարելու Օսմանեան տիրապետութեան դէմ: Այնուամենայնիւ, նշում է ՄաքՔոլը, անգամ Ռուսաստանի ամենաոխերիմ «թշնամիները չեն ժխտի, որ Բարձրագոյն Դրան քրիստոնեայ հպատակների համար նա (Ռուսաստանը) միայնակ աւելի շատ բան է արել, քան միւս բոլոր Եւրոպական Տէրութիւնները միասին վերցրած»:

Այնուհետեւ Ստեփան Պօղոսեան մի առ մի կը քննարկէ Մեծ Տէրութիւններուն դիրքաւորումը հանդէպ Հայկական Հարցին: Այսպէս՝ «Փոքր Ասիայում Անգլիայի շահերը հակադրութեան մէջ էին Արեւմտահայութեան ազատագրական շարժման հետ: Եւ դա ոչ միայն այն պատճառով, որ հայերը ձգտում էին Օսմանեան լուծը թօթափել ռուսական զէնքի օգնութեամբ, այլեւ նրա համար, որ Հայկական Հարցի լուծումն ինքնին նշանակում էր՝ Օսմանեան Կայսրութեան տարածքային ամբողջութեան պահպանման սկզբունքի խախտում: Անգլիայի «հայասիրութիւնը» մի գերխնդիր ունէր՝ Հայկական նահանգներում որոշ  բարենորոգումներ մտցնելու միջոցով, զսպել արեւմտահայ շարժումները եւ թոյլ չտալ, որ Ռուսաստանը դրանք պատրուակ  դարձնէր՝ Օսմանեան Կայսրութեան գործերին  միջամտելու համար»:

Իսկ «Ֆրանսիան ձգտում էր տիրանալ Եփրատի միջին եւ վերին հոսանքների միջեւ ընկած տարածքներին՝ Կիլիկիա, Սիրիա, Փոքր Հայք: Այսինքն Ֆրանսիայի քաղաքականութեան յաջողութիւնը յանգեցնելու էր Արեւմտեան Հայաստանի մասնատմանը: Այս ծրագրի իրականացումը նաև ենթադրում էր պայքար հայկական ազատագրական շարժումների դէմ: Տուեալ դէպքում Ֆրանսիայի համար հայերը գործիք էին, իսկ Հայկական Հարցը՝ ծխածածկոյթ տարածքային խնդիրներ լուծելու: Եւ երբ հայերը փորձեցին ինքնուրոյն քայլ կատարել, Ֆրանսիան նրանց անմիջապէս լքեց եւ քեմալականներին հնարաւորութիւն տուեց ոչնչացնելու Կիլիկիայում կուտակուած հայութիւնը»:

Մինչդեռ «Գերմանիան  Օսմանեան Կայսրութեան ամենամերձաւոր դաշնակիցն ու հովանաւորն էր: Պերլինում գտնում էին, որ «Թուրքիան՝ Փոքր Ասիայում եւ Գերմանիան՝ Կեդրոնական Եւրոպայում իրար հետ աւստրօ-հունգարական միապետութեան պէս մի կորիզ պիտի կազմեն: Պերլինում ծնուեց հայերի բռնագաղթի գաղափարը: Գերմանիան նպատակ էր հետապնդում ռուսական սահմանի մերձակայ նահանգները դատարկել ռուսամէտ հայերից  ու բնակեցնել մահմետական տարրերով՝ որպէս պատնէշ ռուսների առաջխաղացման դէմ, իսկ հայերին տեղաւորել Պերլին-Պաղտատ երկաթուղու շրջան եւ օգտագործել նրանց ունակութիւններն այդ տարածքներում տնտեսական կեանքը զարգացնելու համար»:

Եւ եզրակացութիւն այս բոլորին, «Արեւմուտքի այն տէրութիւնները, որոնցից հայերն ակնկալում էին իրենց հարցի լուծումը, դրանում ոչ միայն շահագրգռուած չէին, այլեւ յօգուտ հայերի Հայկական Հարցի ցանկացած լուծում հակասում էր նրանց շահերին, մանաւանդ որ Արեւելեան Հարցն ու տուեալ գոյութեան պահպանումի քաղաքականութիւնը՝ որոշակի դեր էր խաղում տէրութիւնների յարաբերութիւնները հաւասակշռելու գործում»:

Ստեփան Պօղոսեան միշտ պարզաբանելով իր այն միտքը, թէ Արեւմտահայութեան Ցեղասպանութիւնը Մեծ Եղեռնով չէ, որ սկսած էր, այլ ան կու գար անցեալէն՝ յանգելու համար Ցեղասպանութեան. «Անպայման պարտադիր է նկատի ունենալ, որ Մեծ Եղեռնը Առաջին Աշխարհամարտի հետեւանքը չէր, այն շատ աւելի վաղ էր մտայղացուած, Երիտթուրքերը պարզապէս օգտագործեցին Աշխարհամարտի ընձեռած հնարաւորութիւնը»:

Արեւմտահայութեան ազատագրական պայքարի հարցին առնչութեամբ, Ստեփան Պօղոսեան շատ հետաքրքրական եւ իւրօրինակ միտք մը կը յայտնէ. «Ազատագրական պայքարին ուշ ձեռնամուխ լինելը Արեւմտահայութեան ողբերգութեան  գլխաւոր պատճառներից է: Հայերի ազգային զարթօնքը, ազատագրական պայքարը համընկան Անատոլիայում ազգային պետութիւն ստեղծելու թուրքերի կողմնորոշման հետ, որը եւ կանխորոշեց  Արեւմտահայութեան բնաջնջումը»։

Ստեփան Պօղոսեան կրկին անգամ կը պնդէ, որ Համիտեան կոտորածները Ցեղասպանութեան սկզբնաւորութիւնն էին, եւ իր այս պնդումը կը բացայայտէ իրաւացիօրէն, քանի որ ան կը փաստէ, սակայն իւրօրինակ գնահատումով. «1894-1896 թթ. զանգուածային ջարդերը Ցեղասպանութիւն էին՝ ծրագրուած Սուլթանական Պալատի եւ իրականացուած վերջինիս ձեւաւորած ռազմական ուժի կողմից: Դա Ցեղասպանութիւն էր, Մեծ Եղեռնի նախերգանքը եւ որոշ առումներով նաեւ նրա սկիզբը: Բայց ի տարբերութիւն Մեծ Եղեռնի՝ այն խնդիր ունէր իրականացնել հայերի ոչ թէ ամբողջական, այլ մասնակի բնաջնջում եւ հայերի թիւը նուազեցնել ոչ միայն զանգուածային կոտորածների, այլեւ Կայսրութիւնից նրանց արտամղման եւ ուծացման միջոցով»:  Եւ առաւել եւս մանրամասնելով Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Հայերի ամբողջական բնաջնջման մեղքը միայն Երիտթուրքերի վրայ բարդելը նորութիւն չէ: Սակայն այն անզօր է պատասխանելու մի շատ պարզ հարցի՝ Հայերի Ցեղասպանութեան  քաղաքականութեան հիմնադիրը Սուլթան Ապտուլ Համիտն է, Երիտթուրքերն այդ քաղաքականութիւնն հասցրին հանգուցալուծման, իսկ Մուսթաֆա Քեմալի վարչակարգը կիրառեց Երիտթուրքերի «գործն» աւարտելու քաղաքականութիւն: Արդ ինչո՞վ բացատրել, որ իրարու հակոտնեայ երեք վարչակարգերը Հայկական Հարցի լուծման բնաջնջման ուղին ընտրեցին: Բացատրութիւնը մէկն է՝ Հայերի Ցեղասպանութիւնը ոչ թէ այս կամ այն քաղաքական ուժի, վարչակարգի, այլ թուրքերի ազգային պետական քաղաքականութիւնն էր»։

Սակայն Ստեփան Պօղոսեան Ցեղասպանութեան իրագործման մէջ, պատասխանատու եւ յանցաւոր կը նկատէ նաեւ հայ ղեկավարութիւնը. «Սա պատմութեան հազուադէպ դէպքերից է, երբ միանգամայն մարտունակ եւ ապրելու իրաւունքի համար պայքարին պատրաստակամ մի ժողովուրդ, զոհ գնաց ոչ միայն ցեղասպանի եաթաղանին, այլեւ սեփական ազգային պարագլուխների, քաղաքական առաջնորդների անլրջութեանը, նրանց անպատասխանատուութեանը եւ անընդունակութեանը՝ ժողովրդի անհատական ու խմբակային մաքառումները միաւորելու եաթաղանին դէմ համազգային ինքնապաշտպանական պատերազմի»:

Եւ որպէս հայապահպանութեան նպատակակէտ, Ստեփան Պօղոսեան ցոյց կու տայ միակ ելքը. «Նահատակների հոգիների համբառնման ցոլքը մի պատուիրան ունի՝ դէն նետել ժողովրդի միտքը շղթայող կապանքները, հնարաւորութիւն ստեղծել նրա անկաշկանդ մտածողութեան եւ յարատեւելու վճռականութեան ծաւալման համար, ոչ թէ յետ նայել, այլ բոլոր միջոցներով ապահովել ազգի ֆիզիքական ու քաղաքական գոյութեան յաւերժութիւնը»:

Գալով հայ ժողովուրդին պահանջատիրութեան հնարաւորութիւններուն, Ստեփան Պօղոսեան կը վերլուծէ ստեղծուած կացութիւնը եւ կը գրէ. «Պահանջատիրութիւնը այսօր չի կարող պետական քաղաքականութիւն դառնալ: Ինչո՞ւ: Նախ Հայաստանի Հանրապետութիւնն այն գործնական հողի վրայ դնելու համար, ո՛չ բաւարար ուժ ունի եւ ոչ էլ հնարաւորութիւն: Երկրորդ, Արեւմտեան Հայաստանում հայ չկայ, եւ պահանջատիրութիւնից առաջ, հարկ է գոնէ մասնակիօրէն լուծել այդ խնդիրը, ինչի համար կը պահանջուեն բազում տարիներ»:

Այնուհետեւ Ստեփան Պօղոսեան ցոյց կու տայ քաղաքականութեան միակ ճամբան, երբ կը գրէ. «Քաղաքականութիւնը հնարաւորութիւնների շահեկան օգտագործումն է, շահադիտութիւն, հաշուենկատութիւն, եւ ոչ մի դէպքում՝ զգացմունք, յուզմունք, աղաչանք-պաղատանք: Ցեղասպանութիւնն այն երեւոյթներից է, որոնց որակաւորումն  իսկ քաղաքականութիւն է, այսինքն՝ դուրս է զգացմունքների ոլորտից: Ուստի գլխաւորը ոչ թէ Եղեռնի նկարագրութիւնն է, թուրքական վայրագութիւնները ներկայացնելը, այլ Ցեղասպանութեան պատճառների եւ հետեւանքների գիտական խորը եւ անաչառ ուսումնասիրութեան հիմքի վրայ, գործնական քաղաքականութեան համար երաշխաւորութիւնների մշակումը»:

Անգլիոյ  քաղաքականութիւնը Հայկական Հարցին հանդէպ դրական էր մինչեւ այտեղ, երբ ան առանձնաշնորհումներ ձեռք կը բերէր Սուլթանէն: «Անգլիոյ  քաղաքականութիւնը կրում էր իրարամերժ երկու ուղղութիւններ՝ հայերին ընդառաջել մինչեւ այն պահը, քանի դա դեռ չէր սպառնում անգլօ-թուրքական յարաբերութիւններին  ու միաժամանակ չխաթարել Անգլիայի հանդէպ հայերի համակրանքը: Նման մօտեցումը Լոնտոնին հնարաւորութիւն էր տալիս Հայկական Հարցն օգտագործել նաեւ որպէս դիւանագիտական ճնշման միջոց»: Ապա Ստեփան Պօղոսեան կը շօշափէ հայ ժողովուրդին դիւրահաւանութիւնը Անգլիոյ հանդէպ եւ կը գրէ. «Անգլիայի օգնութեամբ քաղաքական լուծումների հասնելու հայերի ակնկալութիւնը ի սկզբանէ դատապարտուած էր, քանի որ ո՛չ Անգլիան եւ ոչ էլ միւս տէրութիւնները որեւէ մտադրութիւն չունէին՝ յանուն փոքրիկ Հայաստանի զոհելու իրենց յարաբերութիւնները Օսմանեան մեծ Կայսրութեան տէրերի՝ թուրքերի հետ»:

Իսկ Ռուսաստանի հանդէպ Արեւմտահայութեան կեցուածքը միասնական չէր, կը յայտնէ Ստեփան Պօղոսեանը, որովհետեւ՝ «Եթէ բուն Հայաստանի հայութիւնը ոչ միայն խօսքով, այլեւ գործով ցուցադրում էր իր ռուսական կողմնորոշումը, ապա նոյնը չի կարելի ասել պոլսահայ գործիչների մասին»:

Իսկ Արեւմտահայութեան հոգեվիճակը մեկնաբանելով Ստեփան Պօղոսեան  վեր կ’առնէ այն իրողութիւնը, թէ «թուրքը հային կանգնեցրել էր դաժանագոյն երկընտրանքի առաջ՝ անմռունչ հպատակութիւն կամ բնաջնջում: Հայը հարկադրուած եղաւ ենթարկուել իրեն պարտադրուած այդ երկընտրանքին ու վերածուել բացարձակապէս իրաւազուրկ ռայայի, որպէսզի հնարաւորութիւն ունենար գոյատեւելու: Ժամանակի ընթացքում գեաւուր հայն ընտելացաւ իր վիճակին, ներշնչուեց, թէ այդ կացութիւնը միակ հնարաւորն է ու դարձաւ կրաւորական, ընկաւ թմբիրի մէջ եւ ննջեց դարեր շարունակ, ինչից նրան հանելը պահանջում էր մեծ ջանքեր ու տեւական ժամանակ, հզօր ցնցումներ ու բնաջնջուելու իրական վտանգ»:

Իսկ թէ ինչու հայ ժողովուրդը դիմեց օտարներուն՝ Հայկական Հարցը լուծելու համար, եւ թէ ինչ եղաւ այդ օտարներուն  հակազդեցութիւնը Հայկական Հարցին հետապնդման հանդէպ, Ստեփան Պօղոսեան շատ իրաւացիօրէն կը բացատրէ. «Որ Հայկական Հարցը զարգացաւ միջազգայնացման ուղիով, հետեւանք էր նաեւ այն բանի, որ ծնուելով որպէս Օսմանեան Կայսրութեան ներքին հարց, արհամարհուեց թուրքերի կողմից: Պարզից էլ պարզ է, որ եթէ թուրքական վարչակարգը գոնէ փորձէր ինչ-որ քայլերի դիմել հարցը լուծելու ուղղութեամբ, այն միջազգային հրապարակ դուրս չէր գայ: Բացի դա հայութիւնն ի վիճակի չեղաւ Հայկական Հարցը սեփական ուժերով լուծել եւ դիմեց  օտարներին: Իսկ օտարներն այն ուղղակիօրէն ենթարկեցին իրենց շահերի տեղատուութեանն ու մակընթացութեանը: Եւ քանի որ այդ շահերը շատ աւելի յօգուտ թուրքերի էին, քան նրանց դէմ, ապա դրսի օգնութեամբ Հայկական Հարցի լուծումը դատապարտուած էր ձախողման»:

Իսկ ինչ կը վերաբերի բարենորոգումներու հարցին, Ստեփան Պօղոսեան շատ յստակօրէն կը բացատրէ. «Թուրքերը մշտապէս դէմ են եղել բարենորոգումներին: Նախ դրանք նշանակում էին թուրքերի եւ հպատակ տարրերի  իրաւահաւասարութիւն, ինչը նրանց համար ո՛չ հասկանալի էր եւ ոչ էլ ընդունելի: Թուրքը դրա համար չէր արիւն թափել, աշխարհակալ կայսրութիւն ստեղծել, որ նուաճուած ժողովուրդների հետ հաւասար իրաւունքներ ունենար: Թուրքը կամովին դրան գացող չէր: Իսկ բռնութեամբ հարցը լուծելու համար ուժ էր պէտք, որ հպատակ ժողովուրդների մասնատուածութեան հետեւանքով, բացակայում էր»։

Իսկ Հայկական Հարցի լուծման գլխաւոր արգելքը Անգլիոյ կեցուածքն էր, զոր Ստեփան Պօղոսեան շատ ճիշդ կերպով կը բացատրէ, երբ կը գրէ. «Եթէ Անգլիան Միջին Ասիայում չկարողացաւ կանգնեցնել Ռուսաստանի առաջխաղացումը, ապա ամէն ինչ անում էր Արեւմտեան Հայաստանում դա թոյլ չտալու համար, մանաւանդ որ այն մտնում էր հզօր կայսրութեան կազմի մէջ: Նկատի էր առնւում նաեւ այն, որ բրիտանական ռազմանաւերը Միջերկրական Ծովում էին, Սուլթանական պալատն էլ թշնամական կեցուածք ունէր Ռուսաստանի հանդէպ: Ահա Լոնտոնի այս թուրքանպաստ կեցուածքն հանդիսացաւ Հայկական Հարցի լուծման ճանապարհի ամենամեծ խոչընդոտը»:

Շատ հետաքրքրական է Պերլինի Դաշնագիրին առնչութեամբ, Ստեփան Պօղոսեանի կատարած բացատրական մեկնաբանութիւնը, երբ ան կը գրէ. «Պերլինի Դաշնագիրը հանդիսացաւ Հայոց Ցեղասպանութեան մեկնարկն ու նաեւ գլխաւոր պատճառներից մէկը: Բանը ոչ այնքան այն էր, որ Դաշնագիրը չէր լուծում բարենորոգումների հարցը, այլեւ բարենորոգումների անցկացումը պայմանաւորւում էր հայերի թուական տեսակարար կշռով: Բարենորոգումներ նախատեսւում էր անցկացնել ոչ թէ Հայաստանում, այլ «հայաբնակ շրջաններում»: Սա նշանակում էր նախ մերժել, որ Օսմանեան Կայսրութեան կազմում կար Հայաստան, եւ երկրորդ եթէ բարենորոգումների իրականացման հիմքում դրւում էր հայերի թուական գերակշռութիւնը, ապա ինչո՞ւ մտնել «գլխացաւի մէջ», աւելի ճիշդ չէ՞ր հայերի թիւն այնքան նուազեցնել, որ յատուկ նրանց համար բարենորոգումներ մտցնելու անհրաժեշտութիւնը վերանար: Սուլթան Ապտուլ Համիտը,  որը հայերի համար բարենորոգումների ոխերիմ թշնամի էր, հաճոյքով ընտրեց երկրորդ տարբերակը, որի իրականացման միջոցներն էին ուծացումը, արտամղումն ու բնաջնջումը»:

Շատ հետաքրքրական է նաեւ Պերլինի Դաշնագիրին առնչութեամբ Ստեփան Պօղոսեանի մեկնաբանութիւնը. «Պերլինի Վեհաժողովն ակնյայտ դարձրեց, որ քրիստոնեայ ժողովուրդների փրկչի դերում հանդէս գալը տէրութիւնների կողմից անազնիւ խաղ էր, որ բացի սեփական մերկ շահերից նրանք անընդունակ էին որեւէ այլ  բանի, առաւել եւս՝ օգնելու փոքր, ճնշուած ու հարստահարուած ազգերին»։

Պոլսոյ մէջ Անգլիոյ դեսպանը՝ Լէարդը, «անում էր հնարաւորն ու անհնարը, Օսմանեան Կայսրութիւնը ծանր կացութիւնից դուրս բերելու համար: Նպատակը պարզ էր՝ թոյլ չտալ, որ Ռուսաստանը տիրանայ Կայսրութեան տարածքներին: Նրա հաւաստիացումը, թէ Անգլիան ձգտում է ստեղծել միջանկեալ հայկական պետութիւն, Պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանը պատասխանեց. «Ո՛չ, ո՛չ, անգլիացիներն ու թուրքերը այժմ մեզ համար նոյնն են, իսկ թուրքերից հայերը լաւ բան սպասել չեն կարող»:  Եւ Ստեփան Պօղոսեան շատ ալ իրաւամբ կ’եզրակացնէ. «Պատրիարքը  նման կարծիքի համար աւելի քան հիմքեր ունէր: Նոյն Լէարդը քիչ անց գրեց. «Անգլիան երբեք չի համաձայնի Հայաստանի ինքնավարութիւն տալ»:

Եւ Ստեփան Պօղոսեան տակաւին ալ կը շարունակէ իր մեկնաբանութիւնը. «Լորտ Շերպրուքի կարծիքով, անգլիական քաղաքականութիւնը Թուրքիայի քրիստոնեաների առաջ «փակեց դժոխքից դուրս գալու ելքը»: Եւ իսկապէս Անգլիան խափանեց հայերի անցումը Ռուսաստանի հովանու տակ, որից յետոյ յայտարարեց, թէ ինքը միայնակ Հայկական Հարցում որեւէ պարտականութիւն չի ստանձնել, Թուրքիայի հովանաւորն էլ չէ եւ հովանաւորի իրաւունքով Սուլթանին դիմել չի կարող»։ Նոյն դեսպան Լէարդը յետագային տակաւին ալ կը գրէր. «Օսմանեան Կայսրութեան ամբողջականութեան համար ամենավտանգաւորը Հայաստանի վերածնունդն  է, եւ եթէ Բարձրագոյն Դուռը այս խնդրին լուրջ ուշադրութիւն չդարձնի եւ «չգործի իմաստուն ու զգոյշ, ապա մօտ ապագայում Ասիայում կ’ունենայ Հայկական Հարց»։

Անգլիան կը յայտարարէր. «Սուլթանի թշնամիները մեր թշնամիներն են, նրա բարեկամները՝ մեր բարեկամները»: Եւ Ստեփան Պօղոսեան կը շարունակէ. «ՄաքՔոլն Անգլիային է համարում գլխաւոր մեղաւորը, որ  Պերլինի Գոնկրէսից  յետոյ տէրութիւնները մոռացան իրենց ստանձնած պարտականութիւնների մասին եւ հայ ժողովրդին լքելով՝ հնարաւոր դարձրին կոտորածները»: Այդ իրողութիւնը կը խոստովանէին նաեւ անգլիացի դիւանագէտները. «Անգլիական պատուիրակութիւնը Հայկական Հարցը օգտագործեց սոսկ Ռուսաստանի դէմ պայքարելու եւ Թուրքիայում իր դիրքերը ամրապնդելու համար»:

Պերլինի Վեհաժողովէն բխած Դաշնագիրի մասին, Ստեփան Պօղոսեան հիմնաւորապէս կը պարզաբանէ. «Հայ ժողովրդի համար Պերլինի Գոնկրէսի ողբերգական հետեւանքների պատճառն այն էր, տէրութիւնների ղեկավարներն անտեսեցին թուրքական կեանքի առանձնայատկութիւնը՝ Հայկական Հարցի լուծման հիմքում դրեցին ազգային թուի սկզբունքը, տուեալ դէպքում՝ հայերի թիւը: Դրան անմիջապէս հետեւեց թուրքական հակազդեցութիւնը՝ բռնութիւնների ու ջարդերի միջոցով որակական փոփոխութեան ենթարկել ազգաբնակչութեան կազմը՝ հայերի թիւը նուազեցնելու միջոցով: Անվտանգութիւն եւ արժանապատիւ կեանք ապահովելուն կոչուած Պերլինեան 61-րդ յօդուածը հայ ժողովրդին արժեցաւ շուրջ 3 միլիոն մարդկային կեանք»:

Ապա Ստեփան Պօղոսեան արդարացիօրէն պաշտպանելով հայ ազատագրական շարժման ծնունդին նպատակը, զայն կը դնէ պատմական իրողութեան լոյսին տակ եւ կը մեկնաբանէ ճշգրտօրէն. «Արեւմտահայը ի հարկէ զուրկ չէր ազատութեան քաղցր երազից եւ ձգտում էր անկախ գոյութեան: Սակայն երազելը մի բան է, իսկ այն գործողութեան, գործնական քաղաքականութեան վերածելը՝ մի այլ բան: Արեւմտահայութեան ողբերգութեան գլխաւոր պատճառներից մէկն այն է, որ նա ուշացած ոտք դրեց ազգային ազատագրական պայքարի ուղի: Մինչեւ 1870-ական թուկանները Կայսրութեան բոլոր հպատակ ժողովուրդները ներքաշուել էին ազգային ազատագրական պայքարի ոլորտ: Բացառութիւն էին կազմում հայերը: Դա ի հարկէ  չի նշանակում, թէ չկային քաղաքական ուժեր եւ անհատներ, ովքեր նպատակադրուած էին թօթափելու թուրքական լուծը: Այդպիսիք անպայման կային: Սակայն այդ նպատակադրումները չվերածուեցին զանգուածային կազմակերպմանը նպատակաուղղուած գործնական քաղաքականութեան»:

Այնուհետեւ Ստեփան Պօղոսեան հայկական յեղափոխական երեք կուսակցութիւններուն անդրադառնալով, ինչ կը վերաբերի անոնց վարած քաղաքականութեան,  կը գրէ Արմենական Կուսակցութեան մասին. «Արմենականները Հայկական Հարցի լուծումը տեսնում էին ամբողջ Կայսրութեան բարենորոգման մէջ: Նրանք պայքարում էին յանուն սահմանադրական կարգերի հաստատման, միապետական լծից բոլոր հպատակների ազատագրութեան եւ դրան հասնելու համար ձգտում էին միաւորել Կայսրութեան բոլոր ժողովուրդներին, այդ թւում նաեւ թուրքերին»:

Իսկ գալով Հնչակեան Կուսակցութեան, Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Հնչակեան Կուսակցութեան հեռաւոր նպատակ հռչակուեց սոցիալիստական հասարակութեան կառուցումը, իսկ մօտաւոր նպատակ՝ «Թուրքաց Հայաստանում ընդարձակ ռամկապետական, քաղաքական ուղղութեան եւ ազգային անկախութեան» ձեռքբերումը: Կուսակցութիւնը խնդիր էր դնում «բռնի կերպով կերպարանափոխել, յեղաշրջել տիրող «հասարակական կազմակերպութիւնը թուրքաց Հայաստանում գործադրելով ժողովրդական ապստամբութիւնը»:

Մինչ Դաշնակցութեան առնչութեամբ, Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Հենց սկզբից ՀՅԴաշնակցութիւնն Արեւմտահայութեան հարցում յստակ մօտեցում դրսեւորել չկարողացաւ: Սկզբում Կուսակցութեան ծրագրային նպատակ հռչակուեց Տաճկա-Հայաստանում քաղաքական ու տնտեսական ազատութեան ձեռքբերումը, յետագայում Թուրքիայի կազմում ինքնավարութիւն ունենալու պահանջը եւ միայն 1919 թ. Անկախ ու Միացեալ Հայաստանը»:  Առաւել ևս մեկնաբանելով Դաշնակցութեան քաղաքականութիւնը, Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Իրականում Դաշնակցութեան գործիչներն ապստամբութիւն ասելով, հասկանում էին ահաբեկչութիւնը: Դաշնակցութեան գործիչները, հաւատարիմ Տէր-Մինասեանների,  Վարանդեանների եւ Վրացեանների աւանդոյթներին, իրենց Կուսակցութեան պատմութիւնը, առանց պատմական իրողութիւնները հաշուի առնելու, անընդհատ վերախմբագրում են՝ ելնելով Կուսակցութեան տուեալ պահի, նոյնիսկ մարտավարական նշանակութիւն ունեցող անցողիկ շահերից»:

Իսկ գալով այն հարցին, թէ Դաշնակցութիւնը ինչ դիրք ունէր Օսմանեան «հայրենիքին» հանդէպ, Ստեփան Պօղոսեան կը պարզաբանէ այսպէս. «Իթթիհատի եւ Դաշնակցութեան միջեւ 1909 թ. ստորագրուած համաձայնագրում նշուած էր, որ «Օսմանեան հայրենիքի ամբողջականութիւնը եւ անկախութիւնը հաստատելու համար» անհրաժեշտ է. 1) Անշեղ գործադրութիւն սահմանադրական օրէնքներու. 2) Միացեալ ուժերով պայքարիլ հակասահմանադրական յետադէմ ուժերու դէմ. 3)Ապակեդրոնացման հիմքի վրայ վերակազմել վարչական հիմնարկները. 4) Փոքրամասնութեան իրաւունքներու հաւասարութիւն եւ անխտրականութիւն»:

Տակաւին ալ Ստեփան  Պօղոսեան կը շարունակէ Դաշնակցութեան վարգագիծը քննարկել, ինչ կը վերաբերի Օսմանեան Հայրենիքին ամբողջականութեան պահպանման, երբ կը գրէ. «Դեռ 1902 թ. Կայսրութեան ընդդիմադիր  կուսակցութիւնների համաժողովում  ՀՅԴաշնակցութեան Պատուիրակութիւնը համաձայնեց բանաձեւի առաջին կէտի ընդունմանը, որը նպատակ էր հռչակում Օսմանեան Կայսրութեան ամբողջականութեան պահպանումը: Նոյն սկզբունքին հաւատարմութիւնը ՀՅԴ վերահաստատեց 1907 թ. համաժողովում: 1909 թ. «Դրօշակ»ը գրեց «Օսմանեան յեղափոխութեան շնորհիւ, Պերլինի 61-րդ եւ 23-րդ յօդուածները կը կորցնեն իրենց ուժը, Հայկական, Մակեդոնական խնդիրները վերցուած են միջազգային դիւանագիտական սեղանից եւ դառնում են Օսմանեան Պետութեան խնդիրները»։

Տակաւին ալ շարունակելով քննարկել այս հարցին շուրջ Դաշնակցութեան բռնած հակասական կեցուածքը, Ստեփան Պօղոսեան իրաւամբ կը գրէ. «Կուսակցութեան Վիեննայի Ընդհանուր Ժողովը հաւաստեց. «Դաշնակցութիւնը Թուրքիոյ  մէջ ունեցած չէ եւ չունի անջատողական ոչ մէկ ձգտում»: 5-րդ Ընդհանուր Ժողովը յայտարարեց. «Դաշնակցութիւնը վճռականապէս ետ մղելով  անջատողական ձգտումները, պիտի տքնի վերակազմել երկրի քաղաքականն ու տնտեսականը Օսմանեան Պետութեան ամբողջութեան մէջ»: Եւ Ստեփան Պօղոսեան կ’աւելցնէ. «Այս հարցում Դաշնակցութեան մօտեցումը չփոխուեց ո՛չ Ատանայի ջարդերից յետոյ եւ ո՛չ էլ Պալքանեան  պատերազմի  տարիներին»:

Գալով Հայաստանի անկախութեան հարցին, Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Մինչեւ Հայաստանի անկախանալը ՀՅԴ չհաշտուեց անկախութեան մտքի հետ եւ չնախապատրաստուեց դրան, եւ երբ Վրաստանն ու Ադրբեջանն անկախ յայտարարուեցին, Հայ Ազգային Խորհուրդը շփոթուեց եւ չէր կարողանում  որոշել իր անելիքը, ինչի հետեւանքներից  հիմնականն այն է, որ չօգտագործուեց Սարդարապատի յաղթանակը, ռազմական գործողութիւնները զարգացնելու եւ Կարսը ետ գրաւելու համար, ու կնքուեց Պաթումի խայտառակ պայմանագիրը»:

Այնուհետեւ Ստեփան Պօղոսեան կը ներկայացնէ Համիտեան կոտորածներուն մանրամասնեալ տուեալները, իւրաքանչիւր նահանգի մէջ առանձինն տալով  այդ կոտորածներուն նկարագրականը:  Ապա Ստեփան Պօղոսեան  շատ արդարացիօրէն, դատապարտութեան խիստ խօսքեր ունի Դաշնակցութեան ժխտական գործունէութեան առնչութեամբ, երբ կը գրէ. «Բացարձակապէս միամիտ ու չմտածուած էր Օսմանեան Պանքի գրաւումն ու Կ. Պոլսի մի քանի ահաբեկչական գործողութիւնների անթաքոյց, գրեթէ բացայայտ նախապատրաստումը, ինչը Սուլթանին հնարաւորութիւն տուեց աշխարհի առաջ արդարանալ, թէ Պոլսում եւ այլուր հայերը նախապատրաստել էին դաւադրական-ահաբեկչական գործողութիւնների մի երկար շարք եւ այն էլ հիմնականում ուղղուած ոչ թէ Օսմանեան, այլ Եւրոպական հաստատութիւնների դէմ: Եւ դրանից յետոյ յոյս դնել, որ տէրութիւններն անմիջապէս ռազմանաւեր կը մտցնեն եւ Հայկական Հարցը կը լուծեն, ի հարկէ պատրանք էր»։

Դաշնակցութեան ահաբեկչութիւնները որպէս հերոսութիւններ ներկայացնելու անոր յոխորտանքը ձաղկելով, Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Բարոյական չէ Օսմանեան Պանքի գրաւումն անուանել «հայ ազատագրական զինուած պայքարի բարձրակէտ», իսկ Սուլթան Ապտուլ Համիտի վրայ անյաջող ահաբեկչութիւնը՝ «ազգերի պատմութեան մէջ արձանագրուած ամենախիզախ դաւադրութիւններից  մէկը»:

Տակաւին ալ շարունակելով իր սուր մատնանշումները, Ստեփան Պօղոսեան կը գրէ. «Ժամանակակից դաշնակցական հեղինակներն այդ կուսակցութեան պատմութեան մէջ որեւէ սխալ, որեւէ սեւ կէտ չեն տեսնում եւ կատաղում են, որ ուրիշներն տեսնում են ոչ միայն սխալներ, սեւ կէտերի շարքեր… կեղծւում են պատմական ակնյայտ փաստերը»։

Այնուհետեւ Ստեփան  Պօղոսեան շարունակելով իր մերկացումները կը գրէ. «Անհեթեթ է Օսմանեան Պանքի վրայ  յարձակման գնահատականը: Ապա բերւում է Սամաթիայում կազմակերպուած «ինքնապաշտպանութիւնը»:  Արդիւնքում կեանքից զրկուեց 8-10 հազար պոլսահայ, այսինքն՝ դա պոլսահայութեան ամենամեծ ջարդն էր: Աւելին, Պոլսում տեղի ունեցած բոլոր կոտորածների ժամանակ, միասին վերցրած, այնքան հայ չէր ջարդուել, որքան 1896-ին ՀՅԴ կազմակերպուած «ինքնապաշտպանութեան» շնորհիւ»։

Որպէս վերջաբան կ’ուզեմ այստեղ մէջբերել Ստեփան Պօղոսեանի՝ այս պատմագիտական արժէքաւոր հատորին մէջ արձանագրած իր վերջաբանը. «Հայ ժողովուրդը 20-րդ դար ոտք դրեց՝ անցնելով ապտիւլհամիտեան արեան բաղնիքներով, զանգուածային առաջին կոտորածներով, բռնագաղթի  ու արտագաղթի ճամբաներով, որոնք խլեցին իւրաքանչիւր տասներորդ  արեւմտահայի կեանքը: Դա ցեղասպանութիւն էր: Դա առաջին շրջանն էր: Դա Մեծ Եղեռնի նախերգանքն ու գլխաւոր փորձն էր»։

Համիտեան կոտորածները այսքան մանրամասն, այսքան հմուտ մեկնաբանութեամբ, ցարդ չեմ հանդիպած ոեւէ պատմաբանի մօտ: Ստեփան Պօղոսեանի այս հատորը եզակի եւ առանձնայատուկ տեղ մը կը գրաւէ հայ պատմագիտական ամբողջ կառոյցին մէջ: