ՕՋԱԽԻՍ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԸ. Հատուած համանուն վիպակէն

Սպարտակ Մաթոսեան

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ .- Հեղինակը ծնած է 1950-ին Սպիտակի մէջ եւ մինչեւ այսօր կ՚ապրի հոն։ Մասնագիտութեամբ դերասան է եւ տնտեսագէտ։ Արձակագիր, բանաստեղծ եւ լրագրող Մաթոսեան 1988-ի երկրաշարժին կորսնցուցած է ընտանիքի երեք անդամ՝ ներառեալ 11-ամեայ հրաշալի  ջութակահար աղջիկը։ Տղան եւ կինը դարձած են հաշմանդամ ստանալով մարմնական բազմաթիւ վնասուածքներ։

Ցաւալին այն է, որ մեզանից հեռացածների մասին                                                                                 յիշողութիւնն էլ է մեզանից հեռանում…

 …Մօտակայ գիւղի ճանապարհից Սպիտակի մայրուղի մտնելու պահին կարծես մեքենայի ղեկը խլեն ձեռքիցս: Մեքենայի առաջամասն անկանոն վերուվար արեց, այս ու այն կողմ ճօճուեց: Ես մտածեցի՝ անուադողերը փախան մեքենայի տակից: Չհասկանալով ի՞նչ է կատարւում, ստիպուած արգելակեցի և դուրս եկայ մեքենայից… Եւ…, տէ՜ր իմ Աստուած, չեմ կարողանում ոտքիս վրայ մնալ: Մայրուղու աջ ու ձախ կողմերի ժայռերից մեծ-մեծ ժայռաբեկորներ են պոկւում, ու ճարճատիւնով թռչում տարբեր ուղղութիւններով: Կարծես ռմբահարում են լերկ ժայռերը: Իսկ մայրուղի՜ն… Մայրուղին փախչում էր ոտքերիս տակից՝… ալիքաձև: Ակօսւում էր ասֆալտը, ճաքճքում էր ու տեղ-տեղ հեռանում իրարից: Յետ նայեցի դէպի գիւղ, որտեղից եկել էի: Հեռւում պարզ երևում էին իրար ետևից արագօրէն փլուող տները… Աչք գցեցի Սպիտակի կողմը… Սև ամպ էր չոքել Սպիտակի գլխաւերևում… Խաւարել էր արևն իմ Ոստանի…

Կողքիս նստած ընկերս գոռում է.

– Հրաբո՜ւխ է…

– Չէ´, ախպերս, երկրաշարժ է…

Դեռևս չզգալով կատարուածի սարսափելի հետևանքները, մեքենան ուղղում եմ դէպի…, դէպի… անորոշութիւն, դէպի անյայտութիւն…

***

… Որդուս գտայ դպրոցի փլատակների տակ: Ես ճանաչեցի արեան ցեխով շաղախուած նրա դէմքը: Աչքերը սոսկալի, դժոխային տեսարանից չռուել ու կարծես դատարկուել էին: Ու լուռ ինձ էր նայում… Դատարկ էին նրա աչքերը, այո՛: Երևի նրա ապրած վեց տարիների կեանքում միակ անգամ: …Առաջին յարկի առաստաղն ընկել էր յատակին ու նա, Աստծոյ ողորմածութեամբ, յայտնուել էր դատարկ մնացած պատի գլխին: Իրանը կախուած էր մնացել պատի մի կողմից, ոտքերը՝ միւս: Բետոնի հսկայ կտորներն ընկել էին որդուս իրար փաթաթուած ոտքերին: Ես չկարողացայ ազատել նրան բետոնէ կապանքներից ու սկսեցի ոչ մարդկային ձայնով գոռալ, օգնութիւն կանչել: Սակայն, չհասկացայ, ձայնս դուրս եկա՞ւ, կամ հասաւ ոևէ մէկին:

… Հա, յիշում եմ, որ նրան ուսիս գցած, իրանը դէպի մէջքս, ոտքերը՝ կրծքիս կողմը, ինչպէս պատի վրայ էր, տանում էի դէպի մեքենան: Տանում էի ուժասպառուած, ֆիզիկապէս ու հոգեպէս «բնաջնջուած», թուլացած: Տանում էի ծնկներս ծալուելով՝ մերթ վազէվազ, մերթ չորեքթաթ, մէկ-մէկ էլ՝ ընկնել-բարձրանալով: Միայն օրեր անց  չորեքթաթը պիտի հասկանայի սրունքներիս ու ծնկներիս ցաւոտ վէրքերից… Դպրոցից  մեքենայ յիսուն մեթր ճանապարհը ժամեր թուացին, անսահման երկար ժամեր: Նրան մեքենայի մէջ պառկեցնելով շարժուեցի մեր տան կողմը: Շարժւում եմ առաջ աչքերիս չհաւատալով: Ոչ էլ հասկանալով, թէ որտե՞ղ եմ: Երկնակամարը կարծես գետնին էր ընկել, ամէն ինչ գլխիվայր դարձրել, ամէն բան խառնել ու խճճել: Մարդկային աչքին անսովոր կիսաքանդ, քանդուել շարունակուող շէնքեր, շէնքեր… Դրանց արանքից նայում եմ մեր շէնքի կողմը: Ես ջանում եմ լայն բացել աչքերս ու գտնել մեր տունը: Չկա՜յ… Գետնին է հաւասարուել: Ինձ համոզում եմ չհաւատալ աչքերիս: Չէ՛, չի կարող այդպիսի բան պատահել: Ինչպէ՞ս կարող է քաղաքի ամենամեծ շէնքերից մէկը քարակոյտի վերածուել: Փլատակ կոչուող քարակոյտից դեռ փոշի էր բարձրանում: Դեռ տնքում էր հողը, խուլ ոռնում էր անտանելի ցաւից: Ու ծուխ էր բարձրանում, ծո՜ւխ… Ինձ խեղդում են տագնապն ու ցաւը, անողոք եղելութիւնը… Մարդ Աստծոյ, այստեղից ոչ մէկը չի կարող կենդանի մնալ… Բոլորը տանն էին: Չորսն էլ տանն էին… Ես ի՞նչ եմ անելու, Աստուա՜ծ իմ…

…Մեքենայով շարժուեցի  դէպի հիւանդանոց: …Իզո՜ւր… Առանց այն էլ՝ չորսբոլորս դժոխքի տեսարաններ էին… Եւ նորի՞ց դժոխք: Սպիտակ խալաթներն արեան ցեխի ու շաղախի հետ խառնուած, յիշեցնում էին հեքիաթներում նկարագրուած իսկական դժոխքը… Դիակներն անճանաչելի էին, այլակերպուած ու զազրելի տեսքերով: Հազիւ հասկացայ, որ ումից օգնութիւն էի ակնկալում, հէնց նրանց էր օգնութիւն հարկաւոր…

…Կիրովականի կէսճամբին որդուս ցաւերից սպիտակած շուրթերից սկսեց սպիտակ փրփուր հոսել: Նոյն պահին մի սարսափազդու գոռոց հասաւ ականջիս: Ես արգելակեցի մեքենան: Նայում եմ շուրջս, մարդկային ոչ մի շունչ: Քիչ անց զգում եմ, որ այն ձայնը շատ նման էր իմ ձայնին…

…Որդուս բերանից շարունակում էր դանդաղօրէն հոսել սպիտակ փրփուրը: …Ամէն ինչ վերջացա՜ւ: Աշխարհի վերջը հէնց սա է, որ կայ… Հեռուից, կարծես խաւարի միջից, նշմարում եմ դէպի իմ կողմն ընթացող մի մեծ աւտոբուս: Եթէ ամէն ինչի վերջը եկել է, ապա ես ինչո՞ւ եմ ապրելու, ո՞ւմ համար: Միայն անասելի տառապանքների՞… Ուրեմն… Ուրեմն՝ Աստուած ինձ փրկելու համար է ուղարկել այս աւտոբուսը: Հիմա ես կը նետուեմ նրա անուադողերի տակ ու «կը փրկուեմ»… Մի վերջին հայեացք եմ գցում որդուս վրայ: Նոյն վայրկեանին վճռում եմ, որ ես անպայման փրկելու եմ նրան:

***

…Չգիտեմ, Կիրովականի ո՞ր հիւանդանոցում ենք: Որդուս զոյգ ոտքերին բժիշկը շինայ է դնում: Ներարկուող հեղուկի շիշն ինձ է տալիս, որ բարձր պահեմ: Դեղորայքի ու բուժգործիքների սով է սկսւում…

– Աղիները լուանալու և ախտահանելու հեղուկ չկայ: Մաքրիր աղիներն ու վէրքերը կեղտից, աղիներն զգոյշ ներս լցրու, փորիկը թանզիֆով ծածկիր, թող շտապ Երևան տեղափոխեն: Գուցէ այնտեղ փրկեն փոքրիկին: Բուժքոյրը իրանով ծածկում է դէմս, որ չտեսնեմ տղայիս պատառոտուած փորի սոսկալի պատկերը:

…Սպիտակով Երևան մեկնելու ճանապարհին մի անգամ ևս աչք գցեցի մեր շէնքի կողմն ու… էլի չհաւատացի ինքս ինձ: Այս փլատակներից ոչ մէկը փրկուելու մազաչափ յոյս անգամ չի փայփայի…

…Երևանի այն ո՞ր հիւանդանոցում էր, որ գիշերը վիրահատարան մտցրեցին որդուս: Բուժանձնակազմը, նրանց օգնութեան եկած բոլոր ներկաներ անխտիր վազքի մէջ էին: Պատգարակներով, մրրիկի արագութեամբ ջարդուխուրդ եղած վիրաւորներ էին բերում ու բերում:

Վիրահատարան, վիրահատարան, վիրահատարան…

Յանկարծ ականջիս է հասնում, որ մի փոքրիկ տղայի ոտքերից մէկը պատրաստւում են հեռացնել՝ յետագայ բուժման անհնարինութեան պատճառով: …Մտնում եմ վիրահատարան, սաստիկ ոռնոցով շրջում եմ ամէն բան՝ սեղանը, գործիքները… Առաւօտեան բարեկամս պատմեց, որ Մերձբալթիկայից օգնութեան ժամանած բժիշկները համոզել ու հանգստացրել էին ինձ, որից յետոյ յայտնեց թէ՝ որդուս զոյգ ոտքերի տասնեակ կոտրուածքներն Էլիզբարովի ապարատով միահիւսել-միակցել են և շուտով դուրս կը բերեն վիրահատարանից:

…Շարժամահճակալի վրայ ես նրան տեսայ սարսափներից փոքր-ինչ հանդարտուած աչքերով: Թւում էր, աչքերով օգնութիւն է հայցում: Շուրթերը չորացել էին ու աւելի սպիտակել: Խաւար աչքերը դժուարութեամբ բացելով ձեռքը հա ինձ էր մեկնում՝ անկանոն ու անիմաստ: Յաճախ ջուր էր խնդրում: «Դու ի՞նչ մարդ ես, որ որդուդ ջուր չես կամենում»,–  յանդիմանում էր ինձ տարիքաւոր մարդու պէս: Երկու ժամ անց ջուր տուեցի նրան: Աւելի վաղ չէր կարելի: Կարծես փոքր-ինչ հանգիստ առաւ: Մշուշը ցրուեց աչքերից: Ապա, անսպասելի լարուեց.

– Պապ, որտե՞ղ ես ալիւրոտել մազերդ,–  զարմացած հարցնում է ինձ: Իսկ ես՝ մտածեցի, թէ՝ զառանցում է… Ցնորուելու չափ ցնցուեցի հոգեպէս: Աշխատում էի, որ նա չնկատի ծանր հոգեվիճակս: Անկենդան ժպտում էի ու ժպտում: Թւում էր, թէ ժպտալով յոյս եմ ներարկելու, ապրելու հաւատ ամրացնելու մատաղ հոգու մէջ:

– Բալէս, գիշերը, երբ մեր ալրաղաց կոմբինատի մօտով անցնում էինք, այն էլ փլուեց: Երևի այնտեղ է ալիւրոտուել…

Նոյն պահին անիծում եմ ինձ՝ ստելու համար: Յետոյ հասկանում եմ, որ այդ ստով կեանք եմ փրկում… Իմ անմե՜ղ բալէս, ի՞նչ իմանայի, որ դու չես զառանցում: Ի՞նչ իմանայի, որ երկրաշարժի սև քառասունքի օրը սափրուելիս, միայն հայելու մէջ պիտի նկատեմ ճերմակած մազերս: Եւ, ի՞նչ իմանայի, որ ամիսներ անց, սև սաթի նման քո խիտ մազերի մէջ էլ պիտի սպիտակած փնջեր տեսնէի… Ու ցաւ պիտի ապրէի, որ մեր մազերն սպիտակել են մի գիշերուայ մէջ, վայրկենաբար՝ սարսափների, արեան տհաճ հոտի, մարդկային աչքին ու սրտին անսովոր, անտանելի տեսարանների արդիւնքում, որոնց դժբախտ ականատեսներն ենք եղել միասին… Սակայն…

– Պապ, մեր տունն է՞լ է քանդուել…

– Չէ, բալէս,–  նորից ստում եմ ես:

– Բա ինչո՞ւ մեր տան մօտով անցնելիս գոռացիր ու երկու ձեռքով խփեցիր գլխիդ, հը՞… Ինչո՞ւ, ինչո՜ւ…

Տէ՜ր Աստուած, նորից զառանցում է…

– Պապ, ո՞ւր են մերոնք: Բա Սիրանուշ քոյրիկս ինչո՞ւ չի գալիս այստեղ: Ինչո՞ւ մաման, տատիկն ու պապիկը չեն գալիս ինձ մօտ…

– Նրանք շէնքի փլատակներից հարևաններին են դուրս բերում…

Տեսնես մինչև ե՞րբ եմ ստելու…

– Ջո՜ւր, ջուր եմ ուզում… Ես սթափւում եմ: Ջուր եմ տալիս նրան: Մթնած աչքերը նշմարող են դառնում:

– Պապ, ես բախտ ունեմ, չէ՞… Հա´, ես բախտ ունեմ: …Մեր դասարանից միայն ես փրկուեցի: Այս ի՞նչ կատարուեց, պապ, այս ի՜նչ կատարուե՜ց… Մեր դասարանում, յանկարծ անդունդ բացուեց: Ողջ դասարանը խորխորատն ընկաւ… Պապ, ինչո՞ւ, մեր ո՞ր մեղքի համար, պա՜պ…

Նրա դողդոջուն շուրթերն սկսեցին աւելի դողալ: Կարծես շունչ էր հաւաքում զայրոյթն ահագնացնելու համար…

– Ինչո՞ւ մենակ ես փրկուեցի, ինչո՜ւ… Գոռում էր, երևի առ Աստուած: Պատասխան էր պահանջում անիրաւ Աստծուց:

Աչքերը յաճախ էին սառում, անշարժանում ու խոշորանում: Այդ պահերին սրտիս վրայ քարեր էին ծանրանում: Խաղաղուելու և սիրտս հանգստացնելու համար արտասուել էր պէտք, թաքուն մի անկիւն էր հարկաւոր: Մենակութիւն էր պէտք արտասուելու, գոռալու, ճչալու համար: Մտքիս թելը կտրւում է: Որդիս սկսում է սնքրթալ: Լացում է նա՝ աղիողորմ ու յորդ արցունքներով: Ապա.

– Ընկեր Չոբանեանի գլխին գրատախտակն ընկաւ: Այն ո՞նց ընկա՜ւ… Չհասցրեց ձեռքերով պաշտպանել գլուխը… Նրան էլ խորխորատը տարաւ, լսո՞ւմ ես, պապ, տարա՜ւ… Ու ճչում է նորից ու նորից…

…Ամէն մի վէրք իր դեղն ունի, ամէն ցաւ՝ իր դարմանը: Իմ ցաւերն ու վէրքերը երկար, անսահմանօրէն երկար ապաքինում էին պահանջելու: Մինչ սրտիս պատերը դիմանում էին միայն որդուս տառապանքները կրելու մորմոքին, մտովի մազերս էի փետտում փլատակների տակ մնացած ընտանիքիս չորս անդամների համար, որոնց ճակատագրի մասին դեռևս տեղեկութիւն չունէի: Անհանգիստ վախով պարուրուած, չէի ցանկանում արհաւիրքի ահագնացող բօթը ժամ առաջ իմանալ: Ու, քանի դեռ բանականութիւնը ուղեղիս մտածելու հրաման էր տալիս, աշխատում էի յոյս տալ որդուս, ծիծաղել ու նոյնիսկ՝ կատակել: Յաճախ էլ ոգեւորել նրան, ասելով, որ ինքն այն տղամարդն է, որի «կէսը եթէ կտրեն, օ՜ֆ անելու իրաւունք չունի»…

***

Երկու օր անց, բժիշկները հաւաստիացրեցին, որ որդուս կեանքին այլևս վտանգ չի սպառնում: Որքան էլ ուրախալի էին բժիշկների յուսադրումները, սակայն ինչ-որ մի ներքին ձայն արգելակում էր Սպիտակ վերադառնալու ցանկութեանս, քանզի ինձ սպասում էին հսկայածաւալ աւերակներն ու ընտանիքիս անդամների, հարազատ- բարեկամներիս անդառնալի կորուստները…