Category: Յօդուածներ եւ Հարցազրոյցներ

Ճրտգ. Համբարձում Աղպաշեան

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Ներկայիս Էրտողան կը փորձէ իր դիրքերը ամրապնդել Սուրիոյ հիւսիսային քրտաբնակ շրջաններուն մէջ եւ հոն քիւրտերը կը հալածէ, մինչ ԱՄՆ-ը  քիւրտերը ՏԱԻՇ-ի դէմ մղած իր պայքարի ամենամեծ դաշնակիցը կը համարէ: Թուրքիան նաեւ զիջումներ կ՚ընէ  Ռուսաստանին, Սուրիոյ տագնապին հարցով: Սակայն ինչո՞ւ ան կը հալածէ Սուրիոյ քիւրտերը: Ի՞նչն է գինը անոր զիջումներուն Ռուսաստանին, եւ ի վերջոյ ի՞նչ ձեռք պիտի բերէ ան: Կը թուի թէ Թուրքիան կ՚ակնկալէ Սուրիոյ քիւրտերը տկարացնելով եւ անոնց կապերը իր երկրի քիւրտերուն հետ խզելով պիտի կարողանայ վերջ տալ քրտական ազգային ազատագրական շարժումին, իր երկրէն ներս:

Ըստ 1920 թ. Սեւրի պայմանագիրին, Թուրքիոյ արեւելեան եւ հարաւարեւելեան մասերուն մէջ քրտական ինքնավար շրջան մը պիտի ստեղծուէր, ԱՄՆ-ի նախագահ Ուուտրօ Ուիլսոնի մշակած քարտէսին համեմատ, սակայն այդ մէկը տեղի չունեցաւ, երբ 1923 թ. Լոզանի պայմանագիրը ջնջեց Սեւրինը, եւ Քեմալ Աթաթուրք Թուրքիոյ քրտական բոլոր տարածքները ենթարկեց իր իշխանութեան:  Ըստ քիւրտերուն, Սեւրի պայմանագիրը պառակտեց Մեծն Քիւրտիստանը, Թուրքիոյ, Իրանի, Իրաքի եւ Սուրիոյ միջեւ: Քիւրտերուն  թիւը ներկայիս աւելի քան 30 միլիոն կը գնահատուի, անոնցմէ 16 միլիոնէն աւելին  Թուրքիոյ մէջ կը գտնուի եւ զրկուած է իր ազգային իրաւունքներէն: Իսկ Իրանի մէջ, անոնք բոլորովին կառավարութեան հսկողութեան տակ են. «Մահապատ»ի Քրտական հանրապետութիւնը, որ հիմնուած էր Իրանի հիւսիսային կողմը 1946 թ. երկար կեանք չունեցաւ: Սուրիոյ քիւրտերը միշտ անտեսուած են, իսկ ինչ կը վերաբերի Իրաքին, հոն քրտական շարժումները սկսած են քսաներորդ դարու սկիզբը՝ Շէյխ Մահմուտ Ալ-Հաւիտի ղեկավարութեամբ, այնուհետեւ շարունակուած  է Պարզանի, Թալապանի եւ այլ տոհմերուն կողմէ, յաջողած են իրենց իրաւունքներուն մեծ մասը ձեռք բերել եւ  բաղդատմամբ միւս երկիրներուն իրենց իրավիճակը աւելի լաւ կը համարուի:

Աթաթուրք քիւրտերը «լերան թուրքեր» անուանեց. արգիլեց քրտերէն լեզուի ուսուցումը եւ կրթական ու մշակութային որեւէ գործունէութիւն, թերթերու հրապարակում, նաեւ քրտական քաղաքական կուսակցութիւններու ձեւաւորում:

1925 թ. Աթաթուրքի դէմ տեղի ունեցաւ Շէյխ Սայիտ Բիրանի ապստամբութիւնը, որ քիւրտերու առաջին ազգային-ազատագրական շարժումն էր Թուրքիոյ ժամանակակից պատմութեան մէջ, սակայն այն չյաջողեցաւ եւ Շէյխ Սայիտը մահապատիժի ենթարկուեցաւ իր ընկերներուն հետ. հարիւրաւոր քրտական գիւղեր թալանուեցան, այրուեցան եւ բնակիչները բռնի արտաքսուեցան:

1927-1930 «Աղրի»ի, Արարատ լերան,  յեղափոխութիւնը տեղի ունեցաւ Օսմանեան բանակի նախկին  զօրավար Իհսան Նուրի փաշայի ղեկավարութեամբ: Հոյպուն (Անկախութիւն) քրտական կուսակցութիւնը եւ Պատրխան տոհմը, որոնք հայերէն, ՀՅԴ-էն, օգնութիւն ստացան, անոնք ալ իրենց մասնակցութիւնը բերին: Արարատի տարածքը քրտական անկախ պետութիւն հռչակուեցաւ: Աթաթուրքը լայնածաւալ պատերազմ մղեց  եւ  «Աղրի»ի քրտական նորաստեղծ պետութիւնը տապալեց: Իհսան Նուրի փաշան Պարսկաստան ապաստանեցաւ:

1935 թ. Թուրքիոյ պետութիւնը  վերաբնակեցման նոր օրէնքով որոշեց  Տերսիմի (այժմ Թունջելի) քիւրտերը ուրիշ վայրեր տեղափոխել, հոն թուրքեր բնակեցնելու նպատակով: Քիւրտերը մերժեցին եւ ծայր առաւ Տերսիմի ապստամբութիւնը Սայէտ Ռեզայի ղեկավարութեամբ (1937-1939): Աթաթուրքը  տասնեակ հազարաւոր զօրքեր ղրկեց եւ օդային ուժի մասնակցութեամբ վերջ տուաւ Տերսիմի ապստամբութեան: Տասնեակ հազարաւոր քիւրտեր սպաննուեցան եւ մեծ թիւով ալ բռնի տեղափոխուեցան. Տերսիմի իրադարձութիւնները ցեղասպանութիւն  նկատուեցան, եւ վերջերս Էրտողանը ներողութիւն խնդրեց իր կառավարութեան անունով:

Քիւրտերու դէմ հալածանքները շարունակուեցան Թուրքիոյ մէջ (1960, 1971, 1980) յեղաշրջումներու հետեւանքով, սակայն անոնց ազատական շարժումը շարունակուեցաւ եւ1978 թ. Ապտուլլա Օճալանի ղեկավարութեամբ կազմուեցաւ «Քիւրտիստանի Բանուորական Կուսակցութիւն»ը, (PKK), որ 2004 թ. պայքար մղեց պետութեան դէմ ու ան շարունակուեցաւ մինչեւ 2009 թ., երբ խաղաղ բանակցութիւններ սկսան: Մինչ այդ, աւելի քան 40,000 մարդ սպաննուեցաւ եւ աւելի քան 3,000 քրտական գիւղեր այրուեցան եւ հարիւր հազարաւոր քիւրտեր տեղահանուեցան: Նոյն ոճը եւ նոյն շովինիստական մօտեցումը Ապտուլ Համիտէն սկսեալ մինչեւ օրս. նախ հայերուն եւ այլ քրիստոնեաներուն դէմ, ապա իսլամ քիւրտերուն դէմ, որոնք իրենց հետ միասին կոտորած էին հայերը: 

Օճալան՝ 1979 թ. տեղափոխուեցաւ  Սուրիա. տարիներ ետք 1998 թ., Թուրքիոյ սպառնալիքները Սուրիոյ պետութեան  դէմ ծանրացան Օճալանին ապաստան ապահովելուն համար, եւ ան ստիպուեցաւ մեկնիլ երկրէն, նախ դէպի Ռուսաստան, յետոյ Իտալիա եւ ի վերջոյ Յունաստան. վերջապէս ձերբակալուեցաւ 1999-ի Փետրուար 15-ին Նայրոպիի մէջ, Ափրիկէ, թուրքերու կողմէ  եւ ԱՄՆ-ի օգնութեամբ։ Ան Թուրքիոյ մէջ նախ մահապատիժի ենթարկուեցաւ, ապա 2002 թ. մահապատիժը փոխարինուեցաւ ցմահ ազատազրկման, երբ մահապատիժը արգիլուեցաւ Թուրքիոյ մէջ Եւրոխորհրդարանի ճնշումով:

Թուրկութ Օզալ իշխանութեան հասաւ Նոյեմբեր 1898-ին եւ 1991-ին ան ներում շնորհեց քաղաքական բանտարկեալներու եւ քիւրտերու, որոշ չափով ազատութիւն տուաւ։ Օզալ յայտնեց, որ ինք քրտական արմատներ ունի: Թուրքիոյ եւ PKK-ի միջեւ անուղղակի բանակցութիււններ տեղի ունեցան 1993 թ. Իրաքի քիւրտ առաջնորդներէն Ճալալ Թալապանիի միջնորդութեամբ: Երկու կողմերը պայքարին վերջ տալու մասին գրեթէ համաձայնեցան, սակայն 1993 թ. Ապրիլին Օզալի յանկարծակի մահը արիւնալի բռնութեան նոր դէպքեր յառաջ բերաւ: 1997 թ. խաղաղութեան ուրիշ փորձ մը տեղի ունեցաւ Թուրքիոյ ծայրայեղ իսլամ վարչապետ Նեճմըլտին Էրպաքանի օրով, սակայն ան ալ ձախողեցաւ, երբ բանակը տապալեց Էրպաքանի իշխանութիւնը: Վարչապետ Պուլանտ Էճեւիտի եւ բանտարկուած Օճալանի միջեւ կարճ  բանակցութիւններ տեղի ունեցան, սակայն անոնք ալ վերջ գտան առանց արդիւնքի: 2009-2011թթ. Նորվեկիոյ մայրաքաղաք Օսլոյի մէջ  բանակցութիւններ տեղի ունեցան Էրտողանի կառավարութեան եւ PKK-ի ներկայացուցիչներու միջեւ, սակայն դադրեցան Փարիզի մէջ PKK-ի երեք յայտնի անդամներու սպանութեան պատճառով, ուր Թուրքիան մեղադրուեցաւ:  Պայքարը շարունակուեցաւ եւ Էրտողան յայտարարեց, թէ թրքական բանակը պիտի շարունակէ քիւրտ մարտիկներու հետապնդումը ամէն տեղ: 2012 թ. նոր բանակցութիւններ տեղի ունեցան Էրտողանի եւ Օճալանի միջեւ եւ անոր հետեւեցաւ խաղաղութեան շրջան մը, որ վերջ գտաւ 2015 թ. Սուրիոյ պատերազմին պատճառով: Քիւրտերը 2012 թ. Սուրիոյ Քամիշլի, Քուպանի եւ Աֆրին քաղաքներուն մէջ  ինքնավար շրջաններ հիմնեցին, եւ յայտարարեցին թէ անկախութեան չեն ձգտիր, սակայն պատերազմի շարունակութիւնն ու քիւրտերիու դերը ՏԱԻՇ-ի դէմ լարուածութիւնը աւելցուց Թուրքիոյ եւ քիւրտերու միջեւ:

Յուլիս 2015 թ. թրքական Սորոշ  քաղաքին մէջ  ՏԱԻՇ-ի կողմէ անձնասպանութիւն մը տասնեակ քիւրտերու կեանքը խլեց, թուրքերը յանցաւոր սեպուեցան եւ անոր դէմ քիւրտերը երկու թուրք ոստիկաններ սպաննեցին Ուրֆայի մէջ: Թրքական օդային հարուածները որոնք ուղղուած էին Սուրիոյ քրտական ջոկատներուն դէմ շարունակուեցան PKK-ի հետ կապ ունենալու պատրուակով:  Իրաքի քիւրտերը ուզեցին  միանալ  Սուրիոյ  քիւրտերուն հետ,  որպէսզի միասին ՏԱԻՇ-ի դէմ պայքարին, սակայն Էրտողան այդ քայլը Թուրքիոյ դէմ ուղղուած համարեց  եւ 12 Դեկտեմբեր 2017-ին շեշտեց, որ իր երկրին սահմաններուն վրայ անկարելի է  քրտական պետութիւն կառուցել: Յիշենք, որ ներկայիս Թուրքիան Սուրիոյ մէջ քրտական քաղաքներ եւ տարածքներ գրաւած է, քիւրտ մարտիկները չէզոքացնելու եւ անոնց կապերը PKK-ին  հետ կտրելու համար: Քիւրտերը  փորձեցին մասնակցիլ Թուրքիոյ քաղաքական կեանքին եւ 2012-ին հիմնեցին «Ժողովուրդներու Ժողովրդավարական Կուսակցութիւն»ը, որ 2015 թ. յաղթանակ արձանագրեց եւ Թուրքիոյ խորհրդարանը մտաւ 78 երեսփոխաններով:

Այնուամենայնիւ, պետութեան հետ փոխըմբռնման բոլոր փորձերը ձախողեցան եւ այդ կուսակցութեան ղեկավարները այս կամ այն պատճառով բանտարկուած են։ Վերջերս թրքական կառավարութիւնը Տիարպէքիրի շրջանի քրտական տարածքները,  Սուր քաղաքը եւ այլ շրջաններ աւերակի վերածեց եւ դեռ հակամարտութիւնները կը շարունակուին: Քիւրտերու ինքնութիւնը ոչնչացնելու բոլոր փորձերը ոչ մէկ  արդիւնք տուին եւ անոնք կը շարունակեն իրենց պայքարը:

Ժամանակին, 1890 թ., համիտեան ջոկատները հիմնուեցան Ապտուլ Համիտ Բ.-ի կողմէ. անոր անդամներուն մեծ մասը քիւրտ հեծեալներ էին, որոնք իրենց շրջաններուն մէջ համիտեան կոտորածները կատարեցին եւ աւելին՝ անոնք  շարք մը քրտական այլ ցեղախումբերու հետ միասին Թալէաթի հետ մաս կազմեցին 1915 թ. հայոց Ցեղասպանութեան ծրագիրին, հայուն տունն ու տեղը գրաւեցին։ Աթաթուրքի օրով անոր հետ գործակցեցան յոյս ունենալով որ իրենց ազգային իրաւունքներուն պիտի տիրանան: Սակայն թուրքը թուրք է, անոնց ալ հայոց դառն բաժակէն խմցուց եւ դեռ կը խմցնէ. քիւրտերը  կ՚ըմպեն նոյն այդ դառն գաւաթէն, որ հայերուն ըմպել տուին…:

 

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Դեղարարական հայկական ձեռագիր մըն է, որ հանգչած է գրասեղանիս մօտ, եռոտանիի վրայ: Ան նման է բարեկամի մը, որ երկար տարիներու բաժանումէն ետք զինք կը տեսնես ու քեզի պատմելիք շատ բաներ ունի: Բախտաւորութիւնը ունեցած եմ համբուրելի ձեռքերու կողմէ գրի առնուած աւետարաններ, աղօթամատեաններ, նարեկներ, հմայիլներ տեսնելու: Բայց «ֆառմաքօբէ» մը, ձեռագիրներուն այս ամէնէն ընտիր տեսակը միշտ չէ, որ կը պատահի հասարակ գրասէրին: Այս անգամ, ինչպէ՞ս յայտնուած էր Պոլսոյ հայաշատ Սամաթիա թաղամասի հնավաճառի մը մօտ, ապա հասած ինծի, երբ այդ տեսակ գիրքերը մասնագիտական են ու թանգարաններու կամ անձնական հաւաքածոներու մէջ իրենց տեղերը շատոնց գտած կ՚ըլլան: Իսկական ոդիսական մը… Սկսինք թերթելու:

            Դէմքը ծանօթ է. անուանաթերթ մը պարզ, կարմիր մելանով գրուած, տիտղոս, ենթախորագիր եւ գրչութեան թուական: Անընթեռնելի է, սակայն, ամէնէն կարեւորը. հեղինակը, դժբախտաբար նաեւ գրչութեան վայրը: Առաջին այդ հայեացքէն կը յայտնուի նաեւ մէկ այլ երեւոյթ. հայալեզու չէ ան, այլ՝ հայատառ-թրքերէն, այն տեսակը, որ Օսմանեան կայսրութեան վերջին երկու հարիւր տարիներուն գրուած կ՚ըլլար:       

            Գիրքը կը կոչուի «Ֆառմաքօբէ: Եանի իլաճ թէրքիպի էօյրէտէն քիթապ, որ է գիրք դեղարարութեան»: Գիրքին բովանդակութիւնը հասկնալու համար պիտի բաւէր ստուագաբանել «ֆառմաքօբէ» բառը: Յունարէն է ան: Կազմուած է «ֆառմաքօն» եւ «բիին» բառերէն: Առաջինը «բժշկութիւն, դեղ, թոյն» կը նշանակէ, իսկ երկրորդը՝ «շինել, արարել»: Այս բացատրութիւնն է, որ երկլեզու տրուած է խորագրին մէջ: Անուանաթերթի վրայ կայ երկլեզու նշում մը եւս. «Հատոր երկրորդ, եանի ճիլտ իքինճի»: Թուական՝ «յամի տեառն 1876:

            Այս ստուար եւ ծանր հատորը (իր ձեռակերտ թուղթին տեսակն է պատճառը) կը սկսի 105-րդ էջէն ու կը վերջանայ 418-րդ էջով: Չափերն են 19 x 27 սմ.: Հաստութիւնը 3,5 սմ. է: Էջերը շրջափակ են, կարմիր մելանով գծուած: Շրջանակի չափերն են 14 x 22,5 սմ.: Կազմուած է 10 էջանոց 17 պրակներէ: Պրակները կարուած են: Դժբախտաբար, ունի բազմաչարչար տեսք եւ կազմը քայքայուելու վրայ է: Երթարկուած կ՚երեւի նաեւ խոնաւութեան, քանզի կարմիր մելանը տեղ-տեղ սկսած է լուծուիլ:

            Գիրքը դեղատոմսերու հաւաքածոյ մըն է, որոնք թուարկուած են 63-էն մինչեւ 439: Վերջինն է «Աճը խըյար խուլասասը», այսինքն «Իշավարունգի սպեղանի»: Ինչպէս կը թելադրէ այս խորագիրը, դեղագործը գրի առած է մեծամասնութեամբ բուսական, ինչպէս նաեւ հանքային նիւթերով եւ մետաղափոշիներով դեղեր պատրաստելու ձեւեր: Ան տրամադրած է նաեւ իւրաքանչիւրին բաղադրութիւնը:

            Գիրքը ունի ներքին դասաւորում: Դեղերը բաժնուած են եօթը խումբի. թթուայիններ, ջուրեր, հիւթեր, շոգեխաշներ, բերանի հականեխիչ հեղուկներ, սպեղանիներ եւ դեղահատեր: Իւրաքանչիւր հատուած իր մարդակերպ սկզբնատառը ունի կարմիր մելանով գծագրուած, որոնք կը յիշեցնեն հայկական միջնադարեան ձեռագրերը: Դեղատոմսերը ներկայացուած են ո՛չ թէ արքունի օսմաներէնով, այլ՝ հանրամատչելի լեզուով: Այժմ ներկայացնենք մէկ-երկու դեղատոմս, որոնք կրնան այսօր իսկ օգտաշատ ըլլալ շատերուն, ներառեալ՝ «արծաթափայլ» ճաղատ պարոններուն եւ դիեցնող մայրերուն: 

Թիւ 176 դեղատոմս

Ճաղատի համար լուալու ջուր

«Քէլ իչին եայքամայա սու»

 

24 տիրհեմ* սօլֆուռօտիսօտա

28 տիրհեմ քիրէճ սույու

02 տիրհեմ շարապ րուհու

06 տիրհեմ վէնէտիկ սապօնու 

Պունլարը էյիճէ պիր պիրինէ գաթ սօնրա պէզտէն սիւզ ալ: Պու սու իլէ քէլի թէզ թէզ եայքամալը:

Սուլֆուռօտիսօտա, կրաջուր, էթանոլ (էթիլ ալկոհոլ, գինիի ոգի), վենետիկեան օճառ (ձէթի օճառ):

Ասոնք լաւ մը իրար խառնէ, վերջը լաթէն քամէ, ա’ռ: Այս ջուրի հետ ճաղատը յաճախ պէտք է լուալ:

***

Թիւ 195 դեղատոմս

Բողկի շոգեխաշ

Յղի կիներու համար: Կաթի առատութիւն կու տայ:

 

Թուրբ մաթպուհու

Ա’լ պիր գաչ թանէ թուրբ, ըրէնտէլէ վէ պիրազ սու իլէ էյիճէ բիշիր, սօնրա սըք ա’լ սույունու, պու սույա պիրազ պալ գա’թ, շէրպէթ էյլէ, վէր աճ գարնընա իչսին: Պու մաթպուհ գարըլարըն սիւտիւնիւ գայէթ չօղալտըր: Պու կիպիյէ պիր գաչ տէֆա է’թ, վէր իչսին, զիրա չօք թէրճիւպէլի տիր:

 

Քանի մը հատ բողկ առ, քերէ, քիչ ջուրով լաւ մը եփէ, վերջը քամէ ջուրը առ, այս ջուրին քիչ մը մեղր աւելցուր, օշարակ շինէ, անօթի փորով թող խմէ: Ասիկա տիկիններուն կաթը կ՚առատացնէ: Քանի մը անգամ կրկնէ, տուր թող խմէ, քանզի շատ փորձուած է:

***

Թիւ 301 դեղատոմս

Երեխայ ունենալու համար մածուկ

Մաճօն չօճուք օլմաք իչին

120 տ. փղոսկր

100 տ. մաքուր մեղր

48 տ. փոշի շաքար (շաքարաւազ)

6 տ. հարազատ տարչին

Փղոսկրը խարտոցէ, փոշիացուր, ապա մեղրով խառնէ: Օրական 5 տիրհէմ այր ու տիկին ուտեն: Փորձուած է:

            Ձեռագրի մէջ յիշուած այլ առողջական հարցեր են ֆռանկախտը (սիֆիլիս, տռփախտ), կուրծքի ցաւ, ստամոքսի վէրք, քոսութիւն, փորհարութիւն, ցրտահարութիւն, ջերմամիզութիւն, հազ, նոյնիսկ «սիրահարութիւն»:

            Պատմաբաններուն ծանօթ է, թէ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայկական այբուբենը բազմաթիւ ժողովուրդներու կողմէ կը գործածուէր: 19-րդ դարու վերջաւորութեան հայ ընթերցողներու թիւէն աւելի բարձր տպաքանակով հայատառ-թրքերէն թերթեր եւ գիրքեր լոյս կը տեսնէին, յատկապէս՝ մայրաքաղաքի մէջ, ինչպէս նաեւ Վենետիկի, Վիեննայի եւ Զմիւռնիոյ եւ բազմաթիւ այլ քաղաքներու մէջ: Հայատառ-թրքերէն գիրք մը տպուած է նոյնիսկ Մալթա կղզիի վրայ: Մատենագէտները ստուգած են, թէ հայատառ-թրքերէն առաջին գիրքը լոյս տեսած է 1727 թուականին: Այս տեսակ գիրքերուն թիւը կը հասնի 1860-ի, իսկ պարբերաթերթերուն թիւը՝ 99-ի:

            Գրեթէ մէկ ու կէս դար հնութիւն ունեցող այս ստեղծագործութիւնը քանի՞ հիւանդի, ախտաւորի, կաթնտու մօր կամ սիրահարի օգտակար եղեր է. չենք գիտեր: Սակայն, կասկած չունինք, թէ բոլորն ալ, իրենց կեանքի դժուար մէկ շրջանին երախտապարտ մնացին անոր անյայտ հեղինակին: Կը ցաւինք, թէ «Ֆառմաքօբէ»ն չէր տպագրուած, այլապէս աւելի հանրայայտ եւ հանրամատչելի պիտի ըլլար եւ բազմահազարներուն օգուտ պիտի բերէր: Յամենայն դէպս, իր պակասաւոր եւ քայքայուած վիճակի մէջ իսկ, ուրախ ենք, որ անցաւ բազմաթիւ արկածներէ, վերապրեցաւ ու այսօր դուք անոր ծանօթանալու առիթը ունեցաք:

«Ֆառմաքօբէ»ն այժմ երկրորդ կեանք մը կ՚ապրի եւ ինչո՞ւ չէ, կրնայ դարձեալ իր ստեղծման բուն նպատակը կատարել, այսինքն հիւանդներուն բժշկութիւն տալ:

* Տիրհեմ.- Ծանրութեան միաւոր: 1 տիրհեմը 70 հատիկ գարի է, մօտաւորապէս 3,20 կրամ 

Յ.Գ.- Այս ձեռագիրը 2017 թուականին UCLA համալսարանի մէջ, ուսանողուհի Փաթիլ Գաբդանեանի կողմէ «Hidden Medicine» խորագրի տակ ուսումնասիրութեան նիւթ դարձած է:

Փասատինա, Դեկտեմբեր 2018

 

ՓՐՈՖ. ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Ամերիկահայ մամուլը 130 տարուան պատմութիւն ունի, երբ տիգրանակերտցի Հայկակ Էկինեան 1883-ին Ամերիկա հաստատուելով Նիւ Ճըրզիի Ուեսթ Հոպքըն քաղաքին մէջ սկսաւ հրատարակել առաջին լրագիր-շաբաթաթերթը «Արեգակ» անունով 10 Յունիս 1888-ին։ Լոյս ընծայեց 16 թիւ միայն։ Էկինեան հրատարակեց նաեւ «Սուրհանդակ», «Ազատութիւն», «Տիգրիս» եւ «Նոր Սերունդ» անունով լրագիրներ։ Ոմանք եղած են եռօրեայ, ոմանք ալ շաբաթաթերթ՝ ԱՄՆ-ի Արեւելեան շրջանին մէջ։

Էկինեան 1899-ին հաստատուելով Ֆրեզնօ, Քալիֆորնիա, 1902-ին սկսած է հրատարակել «Քաղաքացի» շաբաթաթերթը 7 տարի, ապա «Նոր Կեանք» շաբաթաթերթը 1914-էն 1919։

«Հայրենիք» շաբաթաթերթը ամերիկահայ լրագրութեան ամէնէն երկարամեայ լրագիրն է, որ սկսած է հրատարակուիլ 1889-ին Պոսթոն որպէս պաշտօնաթերթը Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան։ Եղած է շաբաթաթերթ, երկօրեայ, օրաթերթ եւ այժմ վերածուած է կրկին շաբաթաթերթի։

«Ասպարէզ» օրաթերթը երկրորդ երկարակեացն է։ Հիմնուած է Ֆրեզնօ, Քալիֆորնիա, 1908-ին որպէս Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Արեւմտեան շրջանի պաշտօնաթերթ։ Եղած է շաբաթաթերթ, ապա վերածուած է օրաթերթի։ 1967-ին տեղափոխուած է Լոս Անճելըս եւ միակ օրաթերթն է այսօր, որ կը հրատարակուի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ։

Ֆրեզնոյի մէջ լոյս տեսած են այլ լրագիրներ, ինչպէս՝ «Արօր»՝ Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութեան՝ 1919-ին, ապա միանալով «Նոր Կեանք» թերթին, օգտագործելով երկու թերթերէն վանկեր 8 Յունուար 1922-ին սկսած է հրատարակուիլ «Նոր Օր»ը իբրեւ երկօրեայ, ապա եռօրեայ ու յետոյ շաբաթաթերթ որպէս Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան Արեւմտեան Ամերիկայի պաշտօնաթերթ։ «Նոր Օր» փոխադրուեցաւ Լոս Անճելըս 1964-ին։

Հնչակեան Կուսակցութեան Արեւմտեան շրջանի «Մասիս» շաբաթաթերթը սկսած է հրատարակուիլ Լոս Անճելըսի մէջ 1980-ին։

***

Ամերիկահայ մամուլը 130 տարուան ընթացքին ունեցած է շուրջ 300 անուն հրատարակութիւններ եւ այսօր, 2018-ին, Լոս Անճելըսի մէջ կանոնաւորաբար լոյս կը տեսնեն 5 հայատառ լրագիրներ, 3 անգլիագիր եւ քանի մը միութիւններու եւ եկեղեցիներու պաշտօնաթերթեր, ոմանք՝ երկլեզու։

Հրատարակութիւնները եղած են օրաթերթ, երկօրեայ, եռօրեայ, շաբաթաթերթ, ամսագիր, տարեգիրք, պարբերական եւայլն, եւ լոյս տեսած են քաղաքական կուսակցութիւններու, հայրենակցական միութիւններու, կազմակերպութիւններու ու մանաւանդ եկեղեցիներու կողմէ։ Ունեցած ենք գրական, մարզական, բժշկական, երգիծական, երկրագործական, առեւտրական ու հանրագիտարանային հրատարակութիւններ։

Տասնամեակներ առաջ հրատարակուած են լաւ պատրաստուած բովանդակալի տարեգիրքեր, որոնք պատմական նշանակութիւն ունին։

Բնականաբար անոնց մէկ մասը կատարեալ չէ, որովհետեւ ոմանք որոշ հրատարակութիւններ թերթ չեն նկատեր, այլ՝ այլազան ուսումնասիրութիւններ, սակայն ցոյց կու տան որ այս թիւերը բաւականին մօտիկ են իրականութեան, որովհետեւ ուսումնասիրութիւնները եղած են ներկուռ անհատներու կողմէ։

Քանի մը թիւեր կրնան աւելին պատկերել։

Նիւ Եորքի մէջ լոյս տեսած են ամէնէն մեծ թիւով հրատարակութիւններ. շուրջ 140։

Պոսթոն ունեցած է մօտաւորապէս 50, Ֆրեզնօ՝ 40, Տիթրոյթ՝ 20, Լոս Անճելըս՝ 20։

Ամերիկայի մէջ զանազան հրատարակութիւններ տասնեակ տարիներ գոյատեւած են, ինչպէս Հնչակեան կուսասկցութեան «Երիտասարդ Հայաստան» թերթը, որ սկսաւ հրատարակուիլ 1903-ին եւ դիմացաւ 72 տարի, «Նոր Գիր» գրական հանդէսը 1936-ին սկսաւ լոյս տեսնել եւ հրատարակուեցաւ 18 տարի։

«Հայաստանի Կոչնակը» նոյնպէս սկսաւ հրատարակուիլ 1903-ին եւ դիմացաւ 65 երկար տարիներ։

Բազմաթիւ թերթեր գոյատեւեցին տասնամեակներով, ինչպէս «Յուշարարը» հիմնուած 1912-ին, «Նոր Արաբկիրը» 1925-ին, «Նոր Սեբաստիան» 1928-ին, «Նոր Խարբերդը» 1936-ին եւ ուրիշներ։

Մամուլին դերը

Մամուլէն կ՚իմանանք հայ համայնքներու պատմութիւնը, իրավիճակը, որքանով քայլ պահած են ժամանակին հետ, ինչպիսի յաջողութիւններ կամ ձախողութիւններ ունեցած են, ինչ կապեր հաստատած են հայրենիքի կամ համայնքներու հետ, ինչպիսի վերիվայրումներ ունեցած են պատմութեան ընթացքին։ Իսկական հայելին հայ կեանքին, ինչպէս այլ ժողովուրդներու թերթերն ալ կու տան անոնց պատմութիւնները։ Բացի տեղեկութիւններէ, մամուլը կը ներկայացնէ նաեւ ազգային ձգտումներու ճանապարհը։

Մեր խմբագիրներն ու յօդուածագիրները եղած են կարելիին չափ մշտարթուն պահակները հայոց լեզուի անաղարտութեան նկատմամբ։

Այսօր երբ նկատի ունենանք, որ աւելի քան 250 տարբեր քաղաքներու մէջ հայատառ թերթեր ունեցած ենք պատմութեան ընթացքին, կը նշանակէ որ նոյնքան քաղաքներու մէջ հայեր ապրած են տարբեր երկրամասերու վրայ՝ հայրենիքէն հեռու։

Հայերէն առաջին թերթը «Ազդարար»ը լոյս տեսած է Մատրասի մէջ, Հնդկաստան, 1714-ին, 224 տարիներ առաջ, Յարութիւն Քահանայ Շմաւոնեանի խմբագրութեամբ եւ հրատարակութեամբ։ Ուշագրաւ երեւոյթ մը արդարեւ, երբ նկատի առնենք որ հայերէն առաջին լրագիրը լոյս տեսած է Հայկական բարձրաւանդակէն մղոններով հեռու, օտարութեան մէջ, առանց հայրենի կենարար հողին օժանդակութեան։ Անշուշտ, սա կը նշանակէ, թէ մեր ժողովուրդը որքան սէր ունէր հայ մշակոյթի նկատմամբ։

Այդ օրէն իվեր աշխարհի մէջ լոյս տեսած են շուրջ 3,400 անուն հայատառ եւ հայաշունչ տարբեր թերթեր, ոմանք վաղաժամօրէն շիջած են, ուրիշներ ալ քիչ մը աւելի երկար կեանք ունեցած են։ Վերջերս սկսաւ լոյս տեսնել «Պայքար»  շաբաթաթերթը;  Վերջին 18 տարիներուն սկսան  հրատարակուիլ արեւելահայերէն  թերթեր  – «Մոլորակ», «Ժամանակ», «Համայնապատկեր», եւ պարբերաբար՝ «Մշակութային Աշխարհ», «Տիր», «Վերնատուն»։

Մօտաւոր թիւ մը տալով կրնանք ըսել, որ այսօրուան Հայաստանի մէջ 1868-էն իվեր լոյս տեսած են աւելի քան 2,000 հրատարակութիւններ, Արեւմտեան Հայաստան եւ Կիլիկիա՝ 1,200։

Շնորհակալութիւն հրատարակիչներուն, խմբագիրներուն, յօդուածագիրներուն եւ մանաւանդ ընթերցողներուն, որոնք մինչեւ այսօր կանգուն կը պահեն հայ մամուլը Ամերիկայի մէջ։

 

ԴՈԿՏ. ՄԻՆԱՍ ԳՈՃԱՅԵԱՆ

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Թէեւ առնուազն քսան տարի առաջ պէտք է կառուցուած ըլլար թանգարանը, բայց եւ այնպէս յստակ կ՚երեւի թէ իրականացման ճամբուն վրայ է անիկա։ Ապացոյ՞ց, զանգաուածային հետաքրքրութիւնը Քալիֆորնիոյ հայութեան, անհատ նուիրատուներու եւ 1100 ներկաներու՝ Կիրակի, 9 Դեկտեմբերի կալա-ընդունելութեան Հոլիվուտի «Տոլպի» սրահին մէջ։

Տասը տարի առաջ մայրաքաղաք Ուաշինկթընի մէջ, ընդամէնը երեք չորս թաղամաս անդին Սպիտակ տունէն, ծրագրուած էր կառուցել նմանօրինակ թանգարան-ուսումնական կեդրոն մը, բայց դժբախտաբար այդքան թմբկահարութենէ ետք այդ ծրագիրը չիրականացաւ հայերու յատուկ երկու մեծ ընտանիքներու «ֆէոտալական» անհասկացողութենէն ետք։

Ի վերջոյ այսօր, յուրախութիւն հայ համայնքին, ծրագրին գործադրութիւնը կը տեղափոխուէր Արեւմտեան Ափ, հայահոծ Կլենտէյլ քաղաքը եւ բոլոր տուեալները կան որ այս ծրագիրը իրականութիւն կը դառնայ մօտ ապագային։

Ուրախութեամբ պէտք է նշել, որ թանգարանի իրագործման լծուած են բոլոր հայ ազգային, միութենական, քաղաքական եւ եկեղեցական հաստատութիւնները։ Որովհետեւ մէջտեղ դրուած ծրագիրը մեր պատուի խնդիրն է։ Պէտք է յատուկ ընդգծումով շեշտել նաեւ, թէ Կլենտէյլ քաղաքի քաղաքապետութիւնը ամէն դիւրութիւն մատուցած է եւ նիւթապէս ալ նպաստած որ իրականանայ թանգարանի ծրագիրը։ Փառք ու պատիւ քաղաքապետարանի բազմազգ աշխատակազմին։

Թանգարանները իւրայատուկ հաստատութիւններ են, ուր կ՚ամբարուին ազգի մը կամ հաւաքականութեան մը պատմական յիշողութիւնները, մշակութային յառաջդիմութիւնը, համաշխարհային քաղաքակրթութեան բերած իր նպաստը եւ ինչու չէ նաեւ այդ հաւաքականութեան կրած տառապանքները։

Հայութիւնը ասդին անդին ունի համեստ թանգարաններ, օրինակ «Արարատ» տարեցներու տան «Էսքիճեան» թանգարանը, որուն համեստ յարկին տակ ցուցադրուած են բազմիսի ցուցանմոյշներ, որոնք որոշ պատկերացում մը կու տան հայոց անցած աւելի քան երեքհազարամեայ փորձառութեան մասին։ Ունինք նաեւ Տիթրոյթի (Միշիկըն) «Ալեքս եւ Մարի Մանուկեան» թանգարանը, եւ նման քանի մը թանգարաններ։ Բոլորն ալ կը կատարեն շնորհակալ դեր, բայց, ինչպէս կ՚երեւի՝ Կլենտէյլի թանգարանը կը խոստանայ ըլլալ մեծագոյնը եւ աւելի համապարփակը։

Ըստ ծրագրի պատասխանատուներուն եւ կազմակերպիչներուն Հայ-Ամերիկեան թանգարանը պիտի հանդիսանայ համաշխարհային կարգի մշակութային եւ ուսումնական կեդրոն մը Ամերիկայի տարածքին։ Թանգարանը պիտի ունենայ մշտական հայկական ցուցադրութիւն մը, շարժական բազմամշակութային ցուցադրանքներ, կատարողական արուեստներու թատրոն մը, ուսումնասիրութեանց կեդրոն, թանգարանային արխիւ, սրճարան եւ յուշանուէրներու խանութ։

Վստահ ենք, որ թանգարանի կազմակերպիչները այս հաստատութիւնը չեն ուզեր վերածել ամերիկեան փրոփականտի կեդրոնի մը՝ տուրք տալով «Ամերիկան ամէն բանէ առաջ» (America comes first) Թրամփեան գաղափարախօսութեան ու մեծամտութեան, այլ ընդհակառակը, մեր աւելի քան երեքհազարամեայ անցած ուղին հանրութեան ներկայացնելու զուգընթաց, պիտի ցուցադրէ հայ ժողովուրդի բերած նպաստը ԱՄՆ-էն ներս։ Աւելի քան հարիւր յիսուն տարիներէ  ի վեր այս երկիրը հաստատուած հայեր զգալի դեր կատարած են երկրին մշակութային, տնտեսական, գիտական, մինչեւ իսկ տիեզերագիտութեան բնագաւառներէն ներս։ Մեր շուրջ գտնուող եւ մեզի հետ ապրող եւ օրուան հացը շահող մեր օտար քաղաքացիները պէտք է հայը ճանչնան այս թանգարանին միջոցով։ Հետեւաբար՝

ա.- Թանգարանը պէտք է ծառայէ հայ համայնքին ԱՄԲՈՂՋՈՒԹԵԱՄԲ, որպէս  հայութեան հայելին հանդիսացող հաստատութիւն մը։

բ.- Թանգարանի տնօրէնութիւնը ամէն ջանք ու ճիգ թափելու է, որպէսզի Մեծն Լոս Անճելըսի եւ Քալիֆորնիայի զանազան համայնքներու պատկանող քաղաքացիներ այցելեն այս վայրը։

գ.- Յատկապէս բազմազգ աշակերտութիւնը եւ ուսանողութիւնը պէտք է քաջալերել, բերել այս վայրը, որպէս մշակութային եւ մարդկային փորձառութեան վայր մը։

դ.- Նկատի ունենալով որ Քալիֆորնիոյ հայութեան աշակերտական տարիքի 94% յաճախած է կամ կը յաճախէ հանրային վարժարաններ, հիմնարկին տնօրէնութիւնը յատուկ թերթիկներով, գրքոյկներով եւ կամ այցելութիւններով կոչ ուղղէ անոնց անպայման այցելել այս թանգարանը։

ե.- Իմ կարծիքով, ցուցանմոյշներու եւ կամ ցուցադրանքներու կորիզը պէտք է հանդիսանայ հայ ժողովուրդի մեծ կորուստին՝ Ցեղասպանութեան եւ հայրենազրկութեան թեման։ Ի հարկէ պէտք է ցոյց տալ նաեւ այլ ցեղասպանութիւնները եւ վեր հանել այն նմանութիւններն ու տարբերութիւնները, որոնք գոյութիւն ունին անոնց միջեւ։

Ուրեմն, համբերութեամբ եւ զոհողութիւններ յանձն առնելով սպասենք այն ցանկալի օրուան, երբ Հայ-Ամերիկեան թանգարանը պիտի բանայ իր դռները։

Լոս Անճելըս

 

ԱՐԱՄ ՍԵՓԵԹՃԵԱՆ

Ա.

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Ժամանակակից ըլլալ 2018 թուականին ու զայն յանձնել Հայոց աշխարհի Պատմութեան դատաստանին, իրօք՝ մեր սերունդին համար կը նկատեմ բնութեան կողմէ մեզի ընծայուած շնորհ մը, որ ականատես վկան հանդիսացաւ իր տեսադաշտէն ներս պարզուած բազմատեսակ դրական թէ բացասական իրողութիւններուն:  

Արդարեւ, Ամանորը եւ անոր զուգակշիռ Քրիստոնեայ աշխարհի Արեւմտեան եւ Արեւելեան Ս. Ծննդեան եւ Աստուածայայտնութեան տօնական տրամադրութիւններու կիսամսեայ շրջանը, հայ եւ օտարազգի մեզի հաւատակից մարդկութեան անձնական, ներազգային թէ միջազգային ներքնազգացողութիւնը կ’ենթարկեն ինքնազննումի եւ վերադաստիարակումի հոգեփոխութեան: ՄԱՐԴ էակը, այդ «Մեծ անծանօթը» կը վերանորոգէ իր ինքնութիւնը, հաւատարիմ՝ անցեալ դարերու իմաստուններէն ժառանգած իմացական սխրանքին եւ հարուստ փորձառութեան:

***

Անցեալ տարի ճիշդ այս օրերուն, երբ մամուլին կը յանձնէինք ամանորեան մեր խորհրդածութիւնները, կեդրոնացեր էինք 2018 թուականի յոբելենական խորհուրդին եւ արժէքին վրայ: Հարիւրամեակն էր Սարդարապատի աննախընթաց յաղթանակին եւ անոր հետեւող Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան հիմնադրութեան, շեշտելով կարեւորութիւնը իրարայաջորդ երեք հանրապետութիւններուն: Եւս առաւել, 1991-ին հռչակումը Արցախի ինքնիշխան հանրապետութեան եւ յետագային՝ ազատագրումը մեր գրաւեալ հողատարածքներուն:

Ապա, ամանորեան մեր խոհերուն մէջ տեղ կը գտնէր նաեւ Գ. հանրապետութեան տարիներուն Հայրենիքէն դէպի Եւրոպա եւ ամերիկեան երկիրներ արտագաղթող շուրջ մէկուկէս միլիոն հայութեան պատճառած համազգային մտահոգութիւնը:

Նոյնքան մտահոգիչ կը գտնէինք նաեւ 1988-ի երկրաշարժի 30-րդ տարելիցի այս տարեշրջանին տակաւին գոյատեւող ամօթալի ներկայութիւնը շուրջ 3,000 տնակներուն եւ անոնց բնակիչներուն, մինչ՝ հայրենիքի տարածքին նորահարուստներ կը կառուցեն իրենց դղեակներն ու պալատները:

Արդարեւ, հայրենի անկախ պետականութեան մէջ ստեղծուած էր ակներեւ ու բացայայտ ճշմարտութիւն մը: Գոյութեան իրաւունք էր ստացած նոր դասակարգ մը՝ մենաշնորհեալներ.– անհպելիներ եւ անպատժելիներ:

27 Հոկտեմբեր 1999-ի եւ 1 Մարտ 2008-ի ոճրային արարքներուն պատուիրատուներն ու կազմակերպիչները տակաւին կը մնային ազատութեան մէջ: Մեր փառապանծ հայրենի հողին վրայ ՍՐԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ԿԱՐՕՏ բազում հարցեր կային: 

Բացառիկ եւ յանդուգն ԱՆՁ մը՝ Նիկոլ Փաշինեան եւ իր անմիջական գործակիցներ՝ հանդիսացան կերտիչները սոյն տարուան ապրիլեան Թաւշեայ յեղափոխութեան:

Անարիւն յեղափոխութիւն մը՝ ապշեցուցիչ արդիւնաւէտութեամբ:

Մտայղացում, հարիւր հազարաւոր խաղաղ ցուցարարներ, նոր վարչապետ ու կառավարութիւն. Շարժում մը, որ իր աւարտին հասաւ Խորհրդարանական արտահերթ ընտրութեամբ, համապատասխանելով հայրենի ժողովուրդին անհակակշիռ մեծամասնութեան ու քաղաքական կամքին:

Հայրենի ժողովուրդը իր անլուծելի հարցը ինք լուծեց ԱՆՁԱՄԲ:

Ժամանակն է, որ քաղաքական ու բարոյական համակրանքներ ու հակակրանքներ հեռու մնան ատելավառ զգացումներէ եւ ընդհարումներէ, որպէսզի մեր ազատ ու անկախ հայրենիքը կարենայ հասնիլ այնպիսի բարեկեցիկ վիճակի մը, ուր բնակութիւն հաստատելը ըլլայ ցանկալի՝ ամբողջ հայութեան համար:

Հայաստանի պետականաշինութիւնը պիտի կերտուի հանգրուանային իրագործումներով:

Առաջնահերթը՝ ա՛յս էր:

Երկրորդը՝ մեր սահմաններուն ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ:

Երրորդ՝ տնտեսական գոյավիճակի յեղափոխութիւն:

 Չորրորդ՝ հայկական, ազգային ինքնագիտակցութիւնն է:  Պատմական եւ մշակութային հարցերու առարկայական ճշմարտութեամբ:

Առայժմ, աւարտելու համար մեր ամանորեան խոհերը՝

Հայրենիք-Սփիւռք փոխադարձ անշահախնդիր վստահութիւն եւ համագործակցութիւն:

 

Բ.

Ամանորի սեմին՝ մեր խորհրդածութիւնները ընդհանրապէս կ’առաջնորդուին ամենամօտիկ անցեալի առարկայական ճշմարտութիւններէն:

Մեծ է այն ժողովուրդը, որ ունի իր մէջ մեծութիւններ,– խորհող, գրող, բանաստեղծ, իմաստասէր եւ Միտքի առաջնորդներ:

ՀԱՅն ալ ունեցած է եւ ունի իր մեծերն ու մեծութիւնները:

Վահան Թէքէեանի ծննդեան 140-ամեակը մեզի կը յուշէ 2018 թուականին մեր հայրենի ներ-քաղաքական կեանքին հետ առընչուող իրադարձութիւններուն ճշմարիտ գնահատանքը: Անտարակոյս՝ Վ. Թէքէեան մեր քերթողութեան մեծերէն եղած է,– խորհողն ու քերթողը, մարդերգակն ու սիրերգակը, համամարդկային թէ համահայկական զգացումներու եւ իմացապաշտ  մտածողութեանց արտայայտիչն է եղած ան՝ իր գրական յիսնամեայ վաստակով եւ իրագործումներով: Արդարեւ, մեծ է այն բանաստեղծը, որ ո՛չ միայն «իր ժամանակի շունչը կը դառնայ ( Ե. Չարենց)» , այլեւ՝ Տեսանողի իր երկնատուր շնորհով կը դաստիարակէ  իր քերթուածներուն յետագայ ժամանակներու ընթերցողները:

«…Թէքէեանով կը զգաստանանք» գնահատագիրը կու գայ Յակոբ Օշականէն: Արժան եւ իրաւ: 

Ժամանակն է, որ զգաստանանք այլեւս:

Այսօրուան մեր դասապահը կը նուիրենք Թէքէեանի «Աղօթք՝ վաղուան սեմին առջեւ» խորագրեալ քերթուածին, որպէսզի անկէ բխող Աստուածաշնչեան Լոյսն ու Ճշմարտութիւնը զգաստացնէ մեր մարդկային մտածողութիւնը:

Իրօք, Հայրենի հողին վրայ սկիզբ առած «2018-ի Ապրիլեան խաղաղ ցոյցեր»ու ընթացքին, ամէնօրեայ ընթերցումներս կ’ըլլային սոյն քերթուածին մարգարէաշունչ տողերը:  

«Տէ՜ր, բարութի‘ւնդ այսօր,  իմաստութիւնըդ հիմա՛

Պէտք է ղրկես աշխարհի՝ այս հիւլէին տանջակոծ»…

 

ու քերթուածին շարունակութեան մէջ քերթողը կը յորդորէ՝

 

 «Թո՛ղ ընդհարումն ըլլայ կարճ եւ թող շուտով հաստատուի

 Խաղաղութիւնը արդար՝ կռուողներուն մէջ տըխուր…:

 Թո՛ղ սասանին ու փշրին բարձըր բերդերն անառիկ 

 Եւ իյնան վար պատնէշներն զըրահապատ եսութեանց. 

Ամէն մարդու հաւասար թող բաժնըւի ամէն գանձ.

 Թո՛ղ պարտէզները բացուին եւ թող խուժեն հոն մարդիկ

 Բայց չըկոտրե՜ն ոչ մէկ ծառ, չըճզմեն ո‘չ մէկ ծաղիկ…»։

 

Ապրիլ-Մայիսեան արդարամիտ ու խաղաղ ցոյցերը իրենց  աւարտին հասան ընթացիկ տարւոյն Դեկտեմբեր 9-ի օրէնսդիր Ազգային ժողովի արտահերթ ընտրութիւններով: Հայաստանի հանրապետութեան քաղաքացիները իրենց խիղճին թելադրանքով ազատ եւ անկաշկանդ կատարեցին քաղաքացիական պարտաւորութիւնը եւ իւրաքանչիւր քաղաքական շարժում իր համակիրներէն ստացաւ ըստ արժանւոյն արձանագրուած գնահատանքը:

Այժմ, աւարտած համարելով անցեալի ինքնակամ որոշումներով քառորդ դարեան ժամանակահատուածի «Զրահապատ եսութեանց» ունեցած առանձնաշնորհումները, ազգովին պիտի ողջունենք ամանորեան բարի տրամադրութիւններով Նոր Համակարգ մը:

Հաւատալով , որ այս համակարգը բարերար  ու նոր շրջափուլ մը պիտի յառաջադրէ հայրենի մեր ժողովուրդին ազգային անվտանգութեան, տնտեսական եւ կենցաղային ու մշակութային կեանքին, կը յուսանք  հայրենի նոր պետականութեան ղեկավար դէմքերէն, հեռու մնալ անցեալ համակարգի գործած սխալներէն եւ մնայուն ընթերցողն ըլլալ մեր համազգային արժէքներուն հաղորդ համաժողովրդային իմաստութեան, ներքնազգացողութեան ու վերադաստիարակութեան ԱՆՓՈԽԱՐԻՆԵԼԻ գործընթացին:

Սփիւռքահայ մեր սերունդն ու յաջորդները, որքա’ն սիրով ու հաւատքով տոգորուած ըլլան հայրենիքէն սփռուած գեղեցիկ խոստումներուն, սակայն նոյնքան տխրութեամբ պիտի արձագանգեն՝ եթէ վերահասու ըլլան զիրենք հիասթափեցնող իրադարձութեանց: Ուրեմն, միանալով Բանաստեղծին բաղձանքին՝ մենք եւս կը կրկնենք,- «Տէ՜ր, մի՛ թողուր որ յանկարծ շրջեն կանթեղը անոնք. ըրէ՜ զայն միշտ լուսարծարծ եւ փնտռել տո՜ւր անով ճշմարտութիւնդ անծիր…»:

Մենք հաւատացողն ենք Բան-ա-ստեղծութեան ու Բանի արարումին, Բանականութեան ու Խղճմտանքի հաւաքական ինքնագիտակցութեան:

Այս մտածումներով ու ոգիով կ՚ողջունենք յառաջիկայ ԱՄԱՆՈՐը:

1869-1935

ԽԱՉԻԿ ՃԱՆՈՅԵԱՆ

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- «Երգիչի կարողութիւններս մէկ նպատակի կը ծառայեն. իմ մեծ ժողովուրդիս երգն ու երաժշտութիւնը ծանօթացնել երաժշտական աշխարհին եւ ապացուցել, որ հայ ստեղծագործ ժողովուրդը՝ սկզբնական դարերէն ունեցեր է իր ինքնուրոյն երգն ու երաժշտութիւնը»: 

Կոմիտաս Վարդապետ

      Հայց. Առաքելական Մայր եկեղեցին, գլխաւորութեամբ՝ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ. շնորհազարդ հայրապետին, 2019-ին աշխարհի բոլոր ցամաքամասերուն վրայ գործող եկեղեցիներով պիտի նշէ Կոմիտաս մեծագործ վարդապետին ծննդեան 150-ամեակը եւ պիտի ոգեկոչեն հայ երգի «Անլռելի զանգակատան» անմոռաց յիշատակը:

      Կոմիտաս վարդապետ (աշխարհիկ անունով Սողոմոն Սողոմոնեան), ծնած է 1869-ին, Քէօթահիա քաղաքը: Հայրը՝ Գէորգ Սողոմոնեան կօշկակար էր, շատ գեղեցիկ ձայնով օժտուած անձ մը, որ երգեր կը գրէր եւ կը կատարէր, արժանանալով ունկնդիր հասարակութեան ջերմ գնահատանքին: Մայրը՝ Թագուհին, նոյնքան գեղեցիկ ձայնով օժտուած էր: Ան գորգահիւսութեամբ կը զբաղէր:

     Սողոմոնի մանկութիւնը շատ տխուր եղած է: Փոքր տարիքին կը կորսնցնէ իր մայրը, քանի մը տարի ետք, 11 տարեկանին կը կորսնցնէ հայրը: Փոքրիկն Սողոմոն ֆիզիքականով շատ տկար եւ մտածկոտ մանուկ մըն էր:

    1881-ին Քէօթահիայի եկեղեցւոյ վարդապետ Տէր Գ. Դերձակեան Էջմիածին կը մեկնէր եպիսկոպոսական ձեռնադրութեան համար: Իրեն հետ կը տանի որբուկ Սողոմոնը, որ թէեւ հայերէն չէր գիտեր, բայց հրաշալի ձայն ունէր. տարած էր Գէորգեան Ճեմարանին որպէս սան արձանագրելու  համար:

     Էջմիածին հասնելով, Սողոմոն Գէորգ Դ. Վեհափառին ներկայացաւ: Երբ Վեհափառը հարցեր կու տար փոքրիկին, Սողոմոն կը պատասխանէր թրքերէնով, թէ ինք հայերէն չի գիտեր: Այնպէս ինչպէս Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող հայերուն մեծամասնութիւնը հայերէն խօսիլ, գրել, կարդալ չէր գիտեր: «Բայց եթէ կ՚ուզէք՝ կ՚երգեմ» ըսաւ Սողոմոն Վեհափառին, եւ երգեց հայ եկեղեցւոյ նուիրուած «շարականը», խոր յուզում յառաջացնելով Վեհափառին:

     Որպէս բացառիկ կարգադրութիւն, Սողոմոնը Էջմիածնի Դպրեվանք կ՚ընդունուի իր ձայնին համար: Սակայն մէկ տարուան ընթացքին ան հայերէն խօսիլ, գրել եւ կարդալ սորվեցաւ:

Սողոմոնը՝ Կոմիտաս    

Փոքրիկն Սողոմոն Էջմիածնէն ներս արժանացած էր Վեհափառի եւ բարձրաստիճան կղերականներու ուշադրութեան, անոնց սիրոյն ու յարգանքին: Իսկ վանքի այս ժառանգաւորը ոչ թէ ամէն տարի, այլ՝ ամէն օր կը հասուննար եւ կը հրաշագործէր հայ երգի եւ շարականներու կատարելագործութեամբ եւ կրօնագիտութեամբ:

     1893-ին կը ձեռնադրուի վարդապետ եւ կը ստանայ Կոմիտաս անունը, որ 12-րդ դարու ծանօթ Կոմիտաս արուեստագէտին անունն էր:

     Կոմիտաս Վրդ. որպէս երգի ուսուցիչ, խմբավար եւ երաժշտագէտ, ստեղծագործեց տիւ եւ գիշեր գործելով: Ան բազմաթիւ ճամբորդութիւններ կ՚ընէր հայկական գիւղերը եւ հայահոծ քաղաքները այցելելով, հայ երգի ակունքներէն հայ երգը կը հանէր, կը մաքրազտէր եւ ժողովուրդին կը ներկայացնէր, անգնահատելի գանձեր դիզելով հայ երգարուեստի գանձարանին մէջ:

     1910-ին Կոմիտաս կը մեկնի Պոլիս: Հոն եւս հոգեւոր ծառայութեան կողքին կը զբաղի հայ երգով ու երաժշտութեամբ: Կը շարունակէ երգահաւաքի ու երգազտումի իր գործը: Պոլսոյ մէջ կը հիմնէ 300 անդամներէ բաղկացած «Գուսան» հռչակաւոր քառաձայն ժողովրդական երգչախումբը, որ մեծ համբաւ ունեցաւ եւ խանդավառութիւն ստեղծեց ժողովուրդին քով: Այդ տարիներուն էր որ կը մշակէ Ս. Պատարագի Կոմիտասեան կատարումը, որ մինչեւ օրս կ՚երգուի որոշ եկեղեցիներու մէջ:

Կոմիտաս եւ Ցեղասպանութիւնը

     1915-ի հայոց Ցեղասպանութեան սկիզբի օրերուն, մեծն Կոմիտասն ալ ձերբակալուեցաւ եւ Անատոլիա ղրկուեցաւ: Հոն էր որ զգայուն սրտի տէր Կոմիտասը տեսաւ հայ մեծամեծ գրողներու, գործիչներու, կղերականներու հաւաքական չարչարանքները, դժբախտութիւնը, որոնք խորապէս ազդեցին երիտասարդ կղերականի հոգիին, միտքին ու սիրտին վրայ: Այդ բոլոր սրտաճմլիկ տեսարանները տանիլ չկարենալով, խելագարեցաւ մեր անմահն Կոմիտասը, եւ ազդեցիկ մարդոց միջամտութեամբ Փարիզ տարուեցաւ բուժուելու համար: Սակայն այլեւս բուժումի ոչ մէկ յոյս կար եւ 1935-ին իր մահկանացուն կնքեց հայ երգի ու երաժշտութեան այս երախտաւոր վարդապետը: 1936-ին Հանգուցեալին մարմինը Հայաստան տարուեցաւ եւ թաղուեցաւ հայ մեծանուն արուեստագէտներու Պանթէոնին մէջ ժողովրդային ծովածաւալ բազմութեան մը մասնակցութեամբ եւ աշխարհի զանազան շրջաններէն ժամանած մեծամեծ արուեստագէտներու ներկայութեամբ:

Կոմիտաս մարդը

Կոմիտասի կենսագրական գիծերու այս շատ ամփոփ տեղեկութիւններէն ետք, կ՚ուզէի յիշել, որ այս խոհուն, լուրջ, խիստ եւ պահանջկոտ կղերական-մանկավարժը, իր ազատ եւ հանգիստ ժամերուն, ընկերներու եւ բարեկամներու շրջանակին մէջ, զուարճախօս, կատակաբան, վառվռուն անձ մըն էր: Զինք մօտէն չճանչցողները մեծ երգահանի մասին զարմանքով կ՚ըսէին, թէ ան արտակարգօրէն հաճելի սրախօս էր:

    Կոմիտասին մօտէն ճանչցողներ կ՚ըսէին, որ ան բնաւ բարկանալ չէր գիտեր: Ամենալուրջ խօսակցութեան մէջ ալ Կոմիտաս Վարդապետ կատակ մը, կամ՝ թեթեւ զուարճախօսութիւն մը կը խառնէր այդ խօսակցութեան:

     Այդպիսի դէպքի մասին գրուած է, որ Կոմիտաս Վրդ. ուշադրութիւն կը դարձնէ բառերու շեշտադրութեան վրայ: Ան միշտ կը ծաղրէր այն դպիրները, սարկաւագները կամ կղերականները, որոնք տարօրինակ շեշտեր կը դնէին վանկերու վրայ, որոնց շեշտադրութեան կարիքը չկայ:

     1913-ին Պոլսոյ Սուրբ Հրեշտակապետ Մայր Տաճարին մէջ, նստած Ս. Պատարագի երգեցողութեան կը հետեւէր: Երբ դպիրը սկսաւ թուրքական շարքիներու եւ նանիներու պէս «քաշել» «ազատութիւն» բառը, Կոմիտաս չի հանդուրժեր…: Ս. Պատարագի աւարտին Կոմիտաս Վրդ. կը մօտենայ դպիրին կատակով, բայց լուրջ շեշտով կ՚ըսէ. «Տօ՛, զուռնաճի, մի՞թէ կարելի է այդ աստիճան չարչարել մարդկային ազատութիւնը: Եթէ ես Աստուծոյ տեղը ըլլայի, այդ տեսակ ազատութիւն խնդրող մարդուն ստրկութիւն կը շնորհէի»:

    Բազմաթիւ դէպքեր, պատումներ կան Կոմիտաս Վրդ.ի կատակաբանութիւններուն, սրախօսութիւններուն եւ մանաւանդ հաւաքոյթներուն մասին, ուրախ առիթներու անոր շէն ու շէնշող կեանք սփռող ներկայութեան մասին:

Կոմիտաս Վրդ. ազատ ժամերուն նարտի խաղալ շատ կը սիրէր, եւ միշտ իր մրցակիցը շատ լաւ խաղացող պիտի ըլլար որ անոր հետ նարտի խաղալու նստէր: Երբ յաղթէր, անմիջապէս պարտուողին կ՚ըսէր. «Դէ գնա՛ պապայիդ բարեւ տար եւ սորվէ նարտի խաղալ»: Իսկ պարտութեան պարագային, միշտ նարտին կը ձգէր եւ արագ մը կ՚անհետանար ըսելով, թէ՝ «Շատ գործ ունիմ ընելիք»:

 

***

Կոմիտասի մեծագոյն առաքելութիւնն էր ցոյց տալ, որ հայը ունի իր ինքնուրոյն ազգային խոր ակունքներէն բխող հայ երգ ու երաժշտութիւն: Եւ ասիկա փայլուն ձեւով ներկայացուց աշխարհի շատ մը ժողովուրդներուն եւ երկիրներուն: Ան հայ երգը բազմիցս տարաւ Եւրոպա, երգչախմբային կամ առանձին ելոյթներ ունենալով ամենայայտնի համերգասրահներու մէջ եւ հայ երգի սիրով համակեց օտար բազմաթիւ մեծանուն արուեստագէտներու հոգիները եւ արժանացաւ անոնց հիացմունքին եւ բարձր գնահատանքին:

Բազմաթիւ դէպքեր, պատումներ կան Կոմիտաս Վրդ.ի կատակաբանութիւններով, սրախօսութիւններով եւ մանաւանդ ձայնի քաղցրութեան մասին, որոնք մեր գրականութեան անթառամ գանձերն են: Այդ բոլոր գրութիւններուն մէջ յիշուած եւ գնահատուած են արուեստի բազմաթիւ տիտաններու կողմէ, որոնք ամենաջերմ խօսքերով եւ բառերով գնահատած են մեր անմահ Կոմիտասի գործերը:

     Կոմիտասին զանազան առաջարկներ եղած են իրենց մօտ գործել, Գերմանիա որպէս ուսանող եղած շրջանին,Պուլկարիոյ թագաւորութեան կողմէ եւայլն: Բոլորն ալ մերժած է, ըսելով՝ «Ես վարդապետ եմ, իմ տեղս հայ եկեղեցին է»:

     Կոմիտաս ականատեսը ըլլալով իր գործի յաղթանակին, երբ հարց  կու տան իրեն այդ մասին, իր գործը մեծագոյն յաջողութեամբ պսակած մարդու մը գոհունակութեամբ կ՚ըսէ.

«Ամէնէն աւելի զիս յուզեց այն բանը, որ օտար հեղինակաւոր երաժշտագէտներ, լսելով իմ բացատրութիւնները, երգերը, հասկցան եւ համոզուեցան որ աշխարհի վրայ կայ հայ երաժշտութիւն, ինքնատիպ եւ ինքնուրոյն, այնպէս ինչպէս հայ լեզուն եւ հայ կեանքը, մինչդեռ մեր ժողովուրդը դեռ կը տարակուսի, թէ ինքը լեզու ունի՞, երաժշտութիւն ունի՞, կեանք ունի՞»:

***

     Նոր Տարուան եւ Ս. Ծննդեան մօտալուտ տօներուն առիթով, սրտանց կը շնորհաւորենք Հայաստանի, Արցախի եւ Սփիւռքի ողջ հայութիւնը, մաղթելով հայ ժողովուրդին ամենայն բարիք եւ օրհնաբեր օրեր:

     Թող 2019 տարին ըլլայ Կոմիտաս Վրդ.ի յիշատակով, գործով եւ պատգամներով ապրելու տարի մը ողջ հայութեան համար: Թող Կոմիտաս «Զանգակատունը» միշտ եւ յաւէտ հնչէ բոլոր տուներէն եւ ընտանիքներէն ներս:

    Հազար փառք ու պատիւ հայ ժողովուրդին, որ ծնունդ տուած է Կոմիտասի նման յաւերժալոյս աստղի մը:

 

Լոս Անճելըս

 

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Այս ի՜նչ վազք է, քիչ մը ամէն տեղ: Մարդիկ օրուան հացին ետեւ, հեւքոտ առօրեայով տարուած շլմորած, նոր աշխարհի նոր սովորութիւններով հարբած, մոռցած ընկերութիւն, աղ ու հաց, վայրի գազանանոցի անդամներ որպէս, դարձած են յարձակապաշտ եւ անձնապաշտ:

Տարի մը եւս գլորուեցաւ, ինչպէս կ’ըսենք ամէն տարի:

Տարի մը եւս աշխարհ տեսաւ սուտ պատերազմներ, ահ ու սարսափ, ինչպէս ամէն տարի:

Տարի մը եւս բնական աղէտներու, անբնական որոշումներու եւ մահասարսուռ անխղճութիւններու դէմ յանդիման գտնուեցանք, ինչպէս ամէն տարի…

Կաղանդ Պապան զարմացած է, ապշած է, բառեր չի գտներ արտայայտելու իր զգացումները իտես այսօրուան աշխարհի անիրաւութիւններուն, հայ աշխարհի թացն ու չորին, մարդ էակին ռոպոթացումին, սիրտ-հոգի-խիղճ-ի անհետացումին: Եսապաշտութեան, ինքնասիրութեան, ինքնասիրահարուածութեան այս 21-րդ դար կոչուող ժամանակաշրջանը՝ համաշխարհայնացումի «շնորհիւ», արհեստագիտութեան բարիքներուն կողքին, աղէտ մը դարձաւ փոքր ժողովուրդներու համար, հարուած հասցնելով անոնց սովորութիւններուն, լեզուին ու կրօնքին, մշակութային արժէքներուն:

Սակայն, մեր բարի Կաղանդ Պապան կը մնայ լաւատես, բայց ո՛չ երազատես, պարզապէս՝ իրատես: Եւ այսպէս, Կաղանդ Պապային նուէրներու տոպրակէն… փրցուած տողեր.

Աշխարհին՝ կայունութիւն,

Հայաստանին՝ միութիւն եւ զօրութիւն,

Հայաստանի քաղաքացիներուն՝ անհատի պատասխանատուութիւն,

Սուրբ Էջմիածինին՝ հաւատք, յոյս, սէր…

Սփիւռքին՝ եղբայրասիրութիւն,

Ամերիկահայ կազմակերպութիւններուն՝ դերերու եւ նիւթական միջոցներու ճիշդ բաժանում,

Ամերիկահայութեան՝ հայախօսութիւն,

Լոսանճելըսահայութեան՝ 2020-ի «Մերսէտէս»ներ եւ «Պի.Էմ.Տապլեու»ներ…

Լոս Անճելըսի հայկական դպրոցներուն՝ յարատեւութիւն

Կլենտէյլի եւ հայաշատ քաղաքներու հայութեան՝ խորովածին կողքին ազգային նոր ճաշատեսակներ

Սփիւռքեան կուսակցութիւններուն՝ երկրաշարժ, մտաշարժ, գործելաշարժ եւ ամէն տեսակի շարժ…

Ռամկավար Ազատական Կուսակցութեան եւ Թէքէեան Մշակութային Միութեան՝ Նոր Հայաստանին կողքին վերա-վերա-վերածնունդ…

Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան՝ աւելի՛ հայկականութիւն, աւելի՛ բարեգործութիւն, աւելի՛ ընդհանուրութիւն եւ աւելի՛ միութիւն:

Նոր Հայաստանին՝ նոր տարազին տակ նաեւ նոր ոգի եւ նոր գործելապերպ:

ՆՈՐ ՕՐ-ին եւ անոր ընթերցողներուն՝ յարատեւ սրտակցութիւն դէպի 100-ամեակ եւ անդին:

Վերջապէս, ինչպէս միշտ, ինչպէս ամէն տարի՝ աշխարհին կայունութիւն, խաղաղութիւն…

Մաղթե՛նք, հաւատա՛նք եւ մեր գործով մեր լուման բերենք, ուր որ կրնանք, որքան որ կրնանք, սակայն եւ այնպէս՝ տանք, որպէսզի վերադառնայ մեզ անուշցած…

Բարի Ամանո՛ր:

Շնորհաւոր 2019:

 

ՆԵՏ ՈՒ ԱՂԵՂ

 

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Անցնող 2018 թուականը բախտորոշ տարի մը հանդիսացաւ հայութեան համար։ Տակաւին չենք գիտակցիր վերջին քսան եւ աւելի տարիներուն հասցուած նիւթական, բարոյական, հոգեբանական, ռազմական գետնի վրայ, դիւանագիտութեան մէջ եւ տակաւին շատ աւելի պատճառուած վնասին չափին։ Ապտակներու շարան մը, որուն զոհը հայ ժողովուրդն է, իր իսկ աչքին առջեւ, համայն աշխարհի՝ մարդկութեան քիթին տակ։

Հեքիաթային տրամաբանութեամբ, Բարիին յաղթանակը Չարին հանդէպ ուշացաւ, սակայն եւ այնպէս եկաւ. եկաւ դանակը ոսկորին հասնելէն ետք, եկաւ «խենթի» մը կողմէ, որ այլեւս չունէր ելք ու ճար…

Նիկոլ Փաշինեան կոչուող այս երիտասարդ լրագրողը, խմբագիրը եւ Ազգային ժողովի անդամը քսան տարի շարունակ նոյնը կրկնեց մամուլով, բարձրաձայն, բանտախուցէն, իր հիմնած «Քաղաքացիական պայմանագիր» կոչուող հերթական նորելուկ կուսակցութեան կողմէ, խորհրդարանի ամպիոնէն՝ նախ որպէս ընդդիմադիր, ապա արդէն… յեղափոխական, Թաւշեայ յեղափոխական, որ քալեց, քալեց ու առաջնորդեց ա՛յն, որ հաւանաբար անկանխատեսելի էր… նոյնսիկ իրեն համար։

Ինչո՞ւ… որովհետեւ, մեր փոքրիկ երկրին մէջ, ամէն ինչ բացայայտ էր, անօրինականութիւնը, ԽԾԲ-ն (խնամի, ծանօթ, բարեկամ) գլուխը առած կը սուրար բոլորին, բոլորիս աչքին դիմաց։

Մայր հողին վրայ բնակող հայը երբ չունէր ուրիշ միջոց գոյատեւելու, չէր տեսներ եւ կամ չէր ուզեր տեսնել ժողովրդավարական ամենատարրական կարգ-կանոնի խախտումը ինքզինք ժողովրդավար յորջորջող երեք նախագահներուն ալ տարիներուն եւ բռնեց գաղթի ճամբան։ Գալով մեզի՝ սփիւռքահայութեան, մեղմ էին քննադատութիւնները, աւելի ճիշդ՝ «անհասանելի էին»… թքած ունէին մեր կարծիքին, մեր առողջ քննադատութեան, մեր կարծր քննադատութեան վրայ, շահադէպօրէն օգտագործելով Սփիւռքի միամտութեան հասնող զգացմունքային, ռոմանթիկ հայրենասիրութիւնը։

Եւ երբ չմնաց «ելք ու ճար», Գիւմրիէն ճամբայ ելաւ խորհրդարանական «Ելք» ընդդիմադիր խմբակցութեան ղեկավարներէն Նիկոլ Փաշինեանը… Ան եւ իր շուրջ խմբուած հաւատաւորներ հաւատացի՛ն իրենց կարգախօսին, թէ «Ելք կա՛յ, ելք կա՛յ»… այս բոլոր խայտառակութիւններէն, առաւ-փախաւութիւններէն, անօրինականութիւններէն…

Եւ Ապրիլ ամիսը այս անգամ պտղաւորուեցաւ. սեւ չէր, սուգ չէր, Ապրիլ ամիսը նշանաւորուեցաւ Քայլով, որ իր շուրջ համախմբեց երիտասարդութիւնը, տարեցները, բոլորը։ Մնացեալը պարզ է, տակաւին թարմ է մեր յիշողութիւններուն մէջ։

Մինչեւ այսօր նոյն հարցումը կը չարչրկէ մեր միտքը։ Սերժ Սարգսեան հանդիպելով Նիկոլ Փաշինեանին հետ… ի՞նչ կը մտածէր, որքանո՞վ կը հասկնար իրավիճակին լրջութիւնը, որքանո՞վ ան առաւ ճիշդ քայլը… չէ՞ որ եթէ ուժով հակադարձէր նոր «Մարտի 1»-երու դիմաց պիտի կանգնէինք, նոր զոհերով ու ատելութեամբ, ներքին քաղաքացիական նոր բարդութիւններու դուռ պիտի բանար, ուժի՛ օրէնքով պիտի խօսէր… Արդեօ՞ք Թաւշեայ յեղափոխութեան յաղթանակին մէջ արժէ դրական գնահատական ապահովել նաեւ այդ օրերու երկրին ղեկավարին, որուն մեծ սխալը եղած էր… վարչապետութեան (երկրի ղեկավարի) ձգտիլը շուրջ երեսուն տարի տարբեր պաշտօններ վարելէ ետք…։ Սերժ Սարգսեան պիտի թռչէ՛ր, պէտք էր որ թռչէր շեգեկառքի իր վակոնէն 2018-ին, սակայն գինով էր, հարբած, չէր տեսներ ներկան. իսկ իր խորհրդականները չօգնեցին իրենց թիւ 1-ին, չուղղեցին երկիրը աւելի ապահով, աւելի կայուն ուղղութեամբ… երեւի անոնք նոյնպէս հարբած ու սպառած էին, կուրացած էին…

***

Ո՞ւր կ՚երթանք։

Նոր Հայաստան, նոր մարտահրաւէրներ։

Այս խառնափնթոր նիւթապաշտ աշխարհին մէջ, ուր զէնքի վաճառքը ահի ու դողի մատնած է մեծ ու փոքր պետութիւնները արհեստածին պատերազմներու դուռեր բանալով, ուր գրեթէ ամէն տեղ կայ տնտեսական տագնապ, կրօնական հակադրութիւն, խօսքի ազատութեան տակ թաքնուած՝ բարոյականութեան խախտում, ընկերային ցանցերու տնօրինում, մարդու ռոպոթացում եւ ռոպոթներու մարդացում… հայ մնալու պայքարը, Հայաստանը ապահով պահելու խնդիրը, Արցախը հայ բնակչութեամբ բնակեցնելու ճիգերը, Ջաւախքն ու Ախալքալաքը հայկական պահելը, Սփիւռքի մէջ լեզուի եւ ազգային սովորութիւններու պահպանումը, կը մնան մեր գլխաւոր մարտահրաւէրները։

Ժամանակ, երկար ժամանակ կը պահանջէ Հայաստանի ժողովրդավարացումը։ Դրականը ա՛յն է, որ Ելք կա՛յ, յոյս կա՛յ դէպի լուսաւոր Հայաստան։

Խորհրդարանական արտահերթ ընտրութիւնները յաղթանակեցին ժողովրդավարութեան առումով։ Այժմ պահը պատասխանատուութեան կը կանչէ բոլորս, որպէսզի ձեռք-ձեռքի լծուինք աշխատանքի։ Ով ինչպէս կրնայ քար մը դնել Նոր Հայաստանի հիմքին, պատերուն եւ յարկերուն վրայ։ Ա՛յս տրամաբանութեամբ շարժինք յառաջ, քա՛ր մը աւելցնելու, պա՛տ մը հիւսելու ժամանակն է այսօր, մէկդի նետելով, արհամարհելով Սփիւռքի ու Հայրենիքի արհեստածին բաժանումները, անպտուղ հակամարտութիւնները, որոնցմով տարիներ շարունակ իրենց անձնական եսասիրական, եսամոլական, ինքնասիրահարուածութեան ախտէն կը տառապին մարդիկ, ըլլան անոնք հո՛ն կամ հո՛ս։

Նոր Հայաստանը դուռ բացաւ նաեւ Նոր Սփիւռքի. «Երբ չի մնում ելք ու ճար, խենթերն են գտնում հնար… Զանգե՛ր, ղօղանջէ՛ք…»։

***

Ամանորեան զանգե՛ր, ղօղանջէ՛ք, երկա՜ր ղօղանջէք, որովհետեւ ուրիշ ելք՝ չկայ։

Շնորհաւո՛ր Նոր Տարի, ընթերցողներ սիրելի։

Սբ. Ծննդեան խորհրդածութիւններ 

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ։

Օրհնեալ է յայտնութիւնն Քրիստոսի։

            Աստուծոյ առաջնորդութեամբ մարդկութեան առջեւ կը բացուի Նոր Տարին, որը կը նուիրագործուի Յիսուս Քրիստոսի Ծննդեամբ: Նորին խորհուրդը ընդհանրապէս դժուար պիտի ըլլար ըմբռնել, եթէ երբեք Աստուած չներգործէր աշխարհի կեանքին մէջ, մարդկանց հոգիներէն ներս: Ժամանակը, կեանքն ու տեղը կարելի չէ նորին պրիսմակէն տեսնել առանց Քրիստոսի մարդեղութեան խորհուրդին: Եւ այս սոսկ մտածում մը չէ կամ մտածումի մը արդիւնք, այլեւ՝ ապրուած հաւատքի արտայայտութիւն: Քանզի ամէն անգամ, երբ տօնախմբենք Սուրբ Ծնունդը, ներքին անբացատրելի հոգեւոր զգացումներով կը լեցուի մեր էութիւնը եւ ինքնըստինքեան անձնատուր կ՚ըլլանք Աստծուն եւ մեր ուրախութիւնը կ՚ըլլայ անչափելի:

            Յիսուսի Ծնունդը մարդկութիւնը կը տօնախմբէ գիտակից հաւատքով: Քաջ կ՚ըմբռնենք այն ճշմարտութիւնը, որ Աստուածորդին՝ Յիսուս մանուկը մեզի կը բերէ Աստուծոյ սէրը, խոնարհութեան պատգամը, խաղաղութեան շունչը, կեանքին մէջ նոր կեանք մը բանալու խորհուրդը եւ տակաւին բազում դասեր, որոնց մէջ էականը կը մնայ այն, որ մարդն ստեղծուած ըլլալով Աստուծոյ պատկերին համաձայն՝ իր մէջ ունի նաեւ ստեղծագործելու ոգին ու ուժը:

Յիսուսի Ծնունդը՝ աստուածային այն անկրկնելի հրաշքն է, որ մեր մէջ ծնունդ կու տայ նոր մարդուն: Սբ. Ծննդեան տօնը, հետեւաբար, դադար մը կը հաստատէ մեր կեանքին մէջ, որպէսզի ունենանք անդրադարձումի ու քննութեան պահը եւ ապա մեր կեանքի ճանապարհը պայմանաւորուի Աստուծոյ կամքին համաձայն:

            Յիսուսի Ծնունդը դժուար է բացատրել բառերով, այն պէտք է ապրիլ, զգալ եւ մանաւանդ հաղորդակից ըլլալ անոր խորհուրդին: Եւ ի զուր չէ, որ յաճախ ժողովրդական բացատրութիւնն ու խօսքը կ՚ըսէ հետեւեալը, թէ պէտք է մանուկի մը պէս հրճուիլ եւ ուրախանալ Յիսուսի Ծնունդին ի տես, քանզի մանուկի մը սիրտը մաքուր է ինչպէս սպիտակ ձիւնը։ Յիսուսի Սբ. Ծննդեան տօնը կու գայ իմաստաւորելու այդ մանուկին կեանքի խոստումն ու յանձնառութիւնը, որպէսզի ան ըլլայ օրինակելի: Եւ ինչո՞ւ նոյնպիսի խոստում ու յանձնառութիւն չկատարենք չափահասներս, որուն այնքան պէտք ունինք, որպէսզի մեր էութեանը մէջ արմատաւորենք ներքին հոգեւոր հարստութիւնը եւ խաղաղութիւնը: Այս ամանորին Քրիստոսի Ծնունդով վերստին մանկանալու հրաշքին ակնդէտ կը սպասենք։

Թող մեր Տիրոջ եւ Փրկչի Յիսուսի հրաշալի Ծնունդը մեր էութեան մէջ խորացնէ հաւատքի քաջութիւնը՝ որպէսզի նոր խոստումներով լեցնենք մեր կեանքը: Յիսուսի կեանքը դարձաւ ծառայութեան ճանապարհը մարդկութեան կեանքին մէջ: Ուրեմն մենք եւս կատարենք նոյնը` մէկզմէկու ծառայութեամբ: Անոր երկրաւոր կեանքը լուսաւորեց աշխարհը այնպիսի պատգամներով, որոնք ցայսօր փարոսի պէս կը լուսաւորեն մեր կեանքին խորայատակ ծալքերը: Եւ գուցէ Քրիստոսով մեզի հաղորդուած կեանքի դասերէն մեծագոյնը կը մնայ ներողամտութիւնը: Եթէ մարդը կ՚ուզէ ինքզինք ազատել գերութենէ, ապա պիտի կարողանայ ներողամտութեամբ ապրիլ, որպէսզի ճշմարտապէս ապրի քրիստոնեայի կեանքով:

            Յիսուսի Սբ. Ծնունդը ողջ մարդկութեան կեանքը կ՚առաջնորդէ նոր կեանքի, որպէսզի մարդիկ սթափումի պահ մը ունենան եւ կեանքը ապրին ոչ թէ իրենց կամքին համաձայն, այլեւ՝ Աստուծոյ։ Այս կենաց պատգամները մեզի կու գան Քրիստոսի վարդապետութենէն եւ Սուրբ Աւետարաններէն:

            Յիսուսի Սբ. Ծնունդը նոր կեանքի պատգամը կը յղէ նաեւ մեր ազգի զաւակաց, որպէսզի կեանքն ապրինք հաւատքով Աստուծոյ սէրն ու իմաստութիւնը իւրացնելով մեր մէջ, որպէսզի օրհնութիւն բերենք մեր Հայրենիքին ու Սբ. Եկեղեցւոյն: Յիսուսի Սբ. Ծնունդը տօնախմբել հայ քրիստոնեային համար կը նշանակէ նորոգեալ հաւատքով սիրել Հայրենիքն ու Ս. Էջմիածինը, նորոգեալ յանձնառութիւններով իմաստաւորել մեր աստուածատուր կեանքը: Եւ երանելի է այն հայ քրիստոնեան, ով իր հաւատքը կ՚ապրի գործնապէս եւ Յիսուսի Ծնունդը կը տօնախմբէ որպէս հրաւէրը՝ նոր կեանքի:

Յիսուսի Սբ. Ծննդեան խորհուրդով ապրինք կեանքը: Յիսուսի Ծնունդը՝  Աստուածորդու Երկինքէն Երկիր խոնարհումն է մարդկութեան կեանքին մէջ, որպէսզի Անոր հետ բարձրանանք առ Աստուած: Եւ եթէ մարդկութիւնը ունենայ իր մէջ Աստուծոյ աչքին խոնարհ կեանք մը ապրելու ձգտումն ու տեսիլքը, ապա այն ժամանակ ողջ աշխարհը կ՚ապրի նոր կեանքը մը ի Քրիստոս:

Ուրախ սրտով կը յայտարարենք Ծնունդն Աստուածորդու, որպէսզի Աստուած նորոգէ մեր հոգին եւ մանուկ Յիսուսի հետ նոր կեանքին ծնունդը ապրինք նաեւ մենք:

Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ։

Օրհնեալ է յայտնութիւնն Քրիստոսի։

 

ՅՈՎՆԱՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՏԷՐՏԷՐԵԱՆ

Առաջնորդ Հիւսիսային Ամերիկայի

Արեւմտեան Թեմի

Յատուկ Հարցազրոյց ՀՀ Սփիւռքի Նախարարութեան Հիմնադիր Նախարար Հրանուշ Յակոբեանի Հետ

Զրուցեց՝ ՍԵՒԱԿ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

 ՀՀ Ազգային Ժողովի ընտրութիւններէն յետոյ ՀՀ կառավարութիւնը վերատեսութեան կ՛ենթարկէ կառավարութեան կառուցուածքը և արդիւնաւէտ կառավարման համակարգը։ 17 նախարարութիւններու փոխարէն կ՛առաջարկուի կառավարութեան կազմին մէջ ունենալ 12 նախարարութիւն։ Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ այս նիւթը քննարկման առարկայ դարձած է այս օրերուն,  յատկապէս Սփիւռքի և Մշակոյթի նախարարութիւններու՝ այլ նախարարութիւններու հետ միաւորելու հիմնախնդիրը։ Այդ կապակցութեամբ  ձեզի կը ներկայացնենք  «Զարթօնք»ի հարցազրոյցը  ՀՀ Սփիւռքի հիմնադիր նախարար Հրանուշ Յակոբեանի հետ, որուն միջոցաւ ան կը դիմէ ՀՀ վարչապետին անգամ մը եւս քննարկելու Սփիւռքի նախարարութիւնը պահպանելու հարցը։

Հ- Տիկին Յակոբեան, վերջին օրերուն մեծ աղմուկ բարձրացած է Սփիւռքի նախարարութեան փակման առիթով։ Ին՞չ կ’ըսէք այդ մասին, իբրեւ հիմնադիր նախարար։

Պ-10 տարի առաջ, երբ Հանրապետութեան նախագահը ինծի առաջարկեց ստանձնել այդ պատասխանատու պաշտօնը եւ ձեռնարկել Սփիւռքի նախարարութեան ստեղծման գործընթացը, ես առաջարկեցի եւ խնդրեցի շարունակել քննարկումները, որպէսզի ճշգրտուին նախարարութեան նպատակները, խնդիրները, գործառոյթները, կառուցուածքը եւ այլն։

2008-ի Ապրիլին ձեւաւորուած կառավարութենէն ներս այդպէս ալ տեղ չգտաւ Սփիւռքի նախարարութիւնը։ Վերջնական որոշում կայացուեցաւ նախարարութիւնը բանալ Հոկտեմբեր 1-ին։ Արդէն 3 ամիս անց, մեր փոքրիկ խումբի հետ մեզի պարզ դարձաւ, որ 17 տարի ուշացումով կը ստեղծուի այս նախարարութիւնը։ Սփիւռքի հետ աշխատանքներուն մէկ մասը ԱԳՆ-ն կ’իրականացնէր, մէկ փոքր հատուածը՝ ԿԳՆ-ն, իսկ բուն աշխատանքները, կապերն ու յարաբերութիւնները «բարձի թողի» վիճակի մէջ էին։

Հ- Դուք այդ ժամանակ, եթէ չեմ սխալիր, ՀՀ  Ազգային ժողովի պատգամաւոր  էիք։

Պ-Այո’, ես 22 տարի խորհրդարանի անդամ էի, ի դէպ 5 անգամ ընտրուած եմ  ժողովուրդի կողմէն՝ մեծամասնական ընտրակարգով, եւ 2003-էն ալ կը ղեկավարէի Ազգային Ժողովի գիտութեան, կրթութեան, մշակոյթի եւ երիտասարդութեան հարցերու յանձնաժողովը, հեղինակ էի 100-է աւելի օրէնքներու եւ աշխատած էի սոցիալական ապահովութեան նախարար։ Եւ անտեղեակներուն ալ ըսեմ, որ ես անգործ չէի, որ ինծի համար նախարարութիւն ստեղծուէր, այլ անոր ստեղծումը ժամանակի հրամայականն էր։ Կառավարութեան մէջ եւ Խորհրդարանէն ներս ունեցած իմ փորձս ու գիտելիքներս հաշուի առնելով էր,  որ ինծի առաջարկուեցաւ ձեռնամուխ ըլլալ այդ նախարարութեան կայացման։

Հ-Իսկ Սփիւռքը ինչպէ՞ս ընդունեց նախարարութեան ստեղծումը։

Պ-Սփիւռքի մէջ միակարծիք չընդունուեցաւ։ Կը հնչէին ձայներ, որ նախարարութիւնը կառավարման մարմին է եւ ի՞նչ է՝ եկած են մեզ կառավարելու։ Կամ մէկ մասը կը մտածէր, որ անիկա պէտք է գոյատեւէ Սփիւռքի ֆինանսական միջոցներու հաշւուն։ Կային մարդիկ ալ, որոնք գուցէ իրաւացիօրէն դէմ էին նախարարութեան անուանման եւ կ’առաջարկէին Սփիւռքի հետ կապերու նախարարութիւն եւ այլն։ Մենք յաջողեցանք ոչինչէն, զերոյական վիճակէն,  գործակցելով սփիւռքեան խոշոր կառոյցներու, կազմակերպութիւններու, անհատներու, գիտնականներու,  հոգեւոր առաջնորդներու,  ՀԲԸՄ-ի ղեկավարութեան հետ, մօտ մէկ տարի մշակել եւ քննարկել, ապա ՀՀ կառավարութեան կողմէն 2009-ի Օգոստոս 20-ին հաստատել Հայրենիք-Սփիւռք գործակցութեան ռազմավարութիւնը եւ ամրագրել քաղաքականութեան յստակ  սկզբունքները՝

-Աջակցիլ Սփիւռքի մէջ գործող կառոյցներուն, կազմակերպութիւններուն հայապահպանութեան կարեւոր աշխատանքներու մէջ,

-Պայքարիլ երիտասարդութիւնը օտար ափերու մէջ հայ պահելու համար։

-Յայտնաբերել Սփիւռքի ներուժը եւ անիկա օգտագործել Հայաստանի տնտեսութեան զարգացման համար։

-Մշակել եւ իրականացնել ծրագիրներ, որոնք կը խթանեն հայրենադարձութիւնը։

Մենք այդ տքնաջան, պատասխանատու եւ շատ կարեւոր գործին լծուեցանք նուիրեալ խումբով, եւ կը կարծեմ,  պատւով իրականացուցինք մեր կառոյցի առաքելութիւնը։ Մշակուեցան եւ իրականութիւն դարձան տարեկան քսանհինգէ աւելի համահայկական ծրագիրներ, հաստատուեցան կապեր հարիւրաւոր երկիրներու մէջ ապրող մեր հայրենակիցներու, հազարաւոր կազմակերպութիւններու, կառոյցներու եւ գործիչներու հետ։ Համահայկական կազմակերպութիւններու հետ կնքուեցան գործակցութեան յստակ համաձայնագրեր, փոխըմբռնման յուշագրեր։ ՀՀ Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի, ԵՊՀ-ի, ‹‹Նորավանք›› գիտակրթական հիմնադրամի գիտնականներու կողմէն մեր պատուէրով իրականացուեցան 108 գիտական հետազօտութիւններ՝ նուիրուած Սփիւռքի տարբեր հիմնահարցերուն։ Հայերէն, անգլերէն, ռուսերէն եւ դասական ուղղագրութեամբ ամէն տարի լոյս ընծայեցինք 600 էջէ աւելի ծաւալով «Սփիւռք» տարեգիրքը, որ կը ներառէ Սփիւռքի համայնքներու  եւ անոնց գործունէութեան մասին բովանդակալից տեղեկատւութիւն՝ դառնալով հայոց նորագոյն պատմութեան մէկ մաս, հանրագիտական արժէք ունեցող տպագրութիւն՝ աղբիւրագիտական հսկայածաւալ նիւթով։ Սփիւռքի ճանաչողութեան բացը լրացնելու, Սփիւռքի հիմնախնդիրները գիտականօրէն ուսումնասիրելու համար նախեւառաջ մասնագէտներ էին հարկաւոր։ Ահա թէ ինչու մեր խնդրանքով եւ առաջարկութեամբ ԵՊՀ-ի մէջ բացուեցաւ Սփիւռքագիտութեան ամպիոն, ուր պատրաստուած է աւելի քան հարիւր մակիսդրոս սփիւռքագէտներ, իսկ ՀՀ ԳԱԱ-ի հասարակագիտական բոլոր ուսումնարաններու մէջ հիմնադրուեցան ու ընդլայնուեցան Սփիւռքի բաժինները։

Հ– Տիկին Յակոբեան, նախարարութիւնը մեծ ուշադրութիւն կը դարձնէր հայ մասնագիտական ներուժի համախմբման ու անոր նպատակային օգտագործման հայրենիքի զարգացման համար, որոնց մէկ մասին անձամբ մասնակցած եմ, եւ կրնամ վկայել, որ լրագրողներու համախմբման ձեր ջանքերը ի զուր չանցան։

Պ– Այո’, Դուք Ճիշտ էք։ Գործունէութեան լաւագոյն ձեւաչափը դարձաւ համահայկական մասնագիտական համաժողովներու իրականացումը։ Տաս տարուան ընթացքին կազմակերպուած է 104 համաժողով, որոնք հնարաւորութիւն ընձեռած են Հայաստանի եւ Սփիւռքի մասնագէտներուն շփուիլ իրարու հետ, փոխանցել յառաջաւոր փորձ, մշակել գիտական ծրագրեր, կեանքի կոչել մասնագիտական գործընկերութեան նախագիծեր։ Սփիւռքի մասնագէտներէն շատերը դարձան կարեւոր ծրագրերու ղեկավարներ,  գրասենեակներ բացին հայրենիքի մէջ, Հայաստանի գիտնականներ ներգրաւեցին իրենց գիտական հետազօտութիւններու մէջ, դասընթացներ վարեցին համալսարաններու մէջ, ղեկավարեցին ասպիրանտներ՝ հաղորդակից դառնալով հայրենիքի մէջ ընթացող գիտական աշխատանքներուն։ Այդ ընթացքին ստեղծուեցան ճարտարապետներու, լրագրողներու, իրաւաբաններու, դրամատէրերու, արուեստագէտներու, սրտաբաններու եւ այլ մասնագիտական  համահայկական ընկերակցութիւններ։ Համաժողովներու եւ տասնեակ գիտաժողովներու ընթացքին կը քննարկուէին հայ ինքնութեան պահպանման, հայոց լեզուի երկու ճիւղերու մերձեցման, արեւմտահայերէնի պահպանման եւ զարգացման, դասական ուղղագրութեանն անցման, Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման, իսլամացած եւ ծպտեալ հայերուն, խառնամուսնութիւններուն վերաբերող եւ բազում այլ հիմնախնդիրներ։ –

Հ-Դուք նաեւ շարունակեցիք 1999թ-ին հիմք դրուած համահայկական խորհրդաժողովներու աւանդոյթը։

Պ-Սփիւռքի մէջ առանձնակի սպասում եւ ոգեւորութիւն կը յառաջացնէին համահայկական համաժողովները (2011, 2014, 2017թթ)։ Թերհաւատներուն հակառակ՝ երթալով կը մեծնար այդ համաժողովներու  մասնակիցներուն թիւը, կ’ընդլայնուէր աշխարհագրութիւնը։ Միայն 2017 թուականին 71 երկրէ  1842 անձ մասնակցեցաւ այս կարեւոր համահայկական համաժողովին, որ անփոխարինելի հարթակ էր Հայաստան-Սփիւռք կապերը ընդլայնելու, գործակցութեան ծրագրերն ու անոնց արդիւնքները ներկայացնելու, համահայկական ուժն ու հզօրութիւնը Սփիւռքի ու Հայրենիքի մէջ ի ցոյց դնելու համար։ Համաժողովներու արդիւնքով կը հաստատուէին ազգային եւ պետական առաջնահերթութիւնները, որոնք ալ հիմք կը հանդիսանային յետագայ աշխատանքի համար։

2017 թուականի համաժողովը հաստատեց հետեւեալ ազգային առաջնահերթութիւնները՝

–Հզօր եւ ապահով Հայաստանի կառուցումը,

–Արցախի անկախութեան եւ անվտանգութեան ապահովումը,

–Սփիւռքի առաւել կազմակերպումը,

–Հայոց լեզուն՝ իբրեւ հայապահպանութեան կռուան դիտարկելը,

–Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման համար պայքարը 100 տարի անց,

– Հայ եկեղեցւոյ շուրջ համախմբումը,

–Արտակարգ իրավիճակներու մէջ յայտնուած հայերու անվտանգութեան ապահովումը եւ այլն։

Եօթ միլիոննոց Սփիւռք ունեցող պետութեան քաղաքականութեան կարեւոր ձեռքբերումներէն էր այդքան հասունացած երկքաղաքացիութեան ընդունումը՝ ՀՀ Սահմանադրութեան եւ օրէնսդրութեան փոփոխութեան արդիւնքով։

Հ– Կ’ուզէի թուարկէք հայապահպանութեան միտուած ձեր ծրագրերէն մի քանի հատը։

Պ-Սփիւռքը Հայրենիքին կապելուն, արտերկրի մէջ ապրող հայ երիտասարդներուն մէջ հայրենասիրութիւն սերմանելուն միտուած էր «Արի տուն» ծրագիրը, որ դարձաւ Սփիւռքի ամենասիրելի եւ ընդունուած ծրագիրը։ Անիկա ոչ միայն օգնեց սփիւռքահայ պատանիներուն եւ աղջիկներուն  համախմբուիլ հայրենիքի շուրջ, այլեւ փոխադարձ կապեր ստեղծեց Սփիւռքի տարբեր համայնքներու ներկայացուցիչներուն, ինչպէս նաեւ անոնց եւ հայաստանեան հիւրընկալ ընտանիքներուն միջեւ։ Այս ծրագրին մասնակցած հազարաւոր հայ երիտասարդները այսօր մեր «դեսպաններն» են Սփիւռքի մէջ։ Կամ որքան ժամանակ, եռանդ ու աշխատանք ներդրուեցաւ «Իմ Հայաստան» փառատօնները բարձր մակարդակով կազմակերպելու եւ իրականացնելու, մշակութային կեանքը Սփիւռքի մէջ աշխուժացնելու, սփիւռքեան երգի, պարի, թատերական խումբերու կատարած աշխատանքը հայրենիքի մէջ ներկայացնելու, Հայաստանի մէջ ստեղծուած մշակոյթին անոնց հաղորդակից դարձնելու համար։ Մեծ կարեւորութիւն ունէին Երեւանի պետական համալսարանի մէջ գործող ‹‹Սփիւռքի դպրոց››-ի մէջ սփիւռքահայ ուսուցիչներու վերապատրաստման եւ սփիւռքեան դպրոցներուն դասագիրքերով ապահովելու ծրագիրները։ Նախարարութիւնը միայն չորս տարուան ընթացքին հազարէ աւելի հայկական դպրոցներու տրամադրած է աւելի քան  երեք հարիւր հազար կտոր գիրք, ուսումնաօժանդակ նիւթեր։ Կամ՝ Վրաստանի հայկական դպրոցներուն, մշակութային եւ մարմնամարզութեան կեդրոններուն տրամադրուող համակարգիչներէն, մարզական գոյքէն կ’օգտուէին բազում երիտասարդներ, որոնք խանդավառութեամբ կը մասնակցէին համատեղ կազմակերպուած տարբեր ձեռնարկներու։ Հայ ինքնութեան պահպանման ուրոյն դպրոց դարձաւ մեր կողմէն Պաթումի մէջ հիմնուած ‹‹Ալեքսանդր Մանթաշեանց›› հայ տունը։ Սփիւռքի մէջ՝  Լատինական Ամերիկայի, Ռուսաստանի Դաշնութեան, Մերձաւոր Արեւելքի, Աւստրալիայի եւ այլ տարածաշրջաններու մէջ առանձնայատուկ ջերմութեամբ կ’ընդունէին նախարարութեան կողմէն գործուղուած ուսուցիչները, դասախօսները, երգիչներն ու արուեստի գործիչները։ Սփիւռքին առանձնակի լիցք կը հաղորդէին նախարարութեան՝ ‹‹Մերոնք››, ‹‹Սփիւռքի ժամ››, ‹‹Հայ լուր Սփիւռք›› ‹‹Հայ Սփիւռք›› ‹‹Այլադաւան հայերու մասին››, ‹‹Հայաստան ներգաղթելու տաս խնդիրները եւ անոնց յաղթահարման ուղիները››, ‹‹Հայկական տոհմածառ››, ‹‹Մեր մեծերը››, ‹‹Մեր բարերարները›› հեռուստահաղորդաշարերը, հայոց լեզուի ուսուցողական ծրագրերը,  ‹‹Կամուրջ›› եւ այլ ռատիոհաղորդումներ, ինչպէս նաեւ մեր կարգախօսները՝ ‹‹Հայաստանը համայն հայութեան Հայրենիքն է››, ‹‹Հայ է ան, ով ինքզինք հայ կը զգայ››, ‹‹Սփիւռքահայը հայրենիքի մէջ պէտք է շահ ստանայ, եկամուտ ունենայ››, ‹‹ճանչնալ, վստահիլ եւ գործակցիլ››, ‹‹Դուն ինչ ըրած ես Արցախի համար››  եւ այլն։

Հ– Այս օրերուն նախարարութեան փակման դէմ կը պայքարին նաեւ սուրիահայերը։ Ին՞չ կ’ըսէք այդ մասին։

Պ-2012 թուականին, երբ արդէն կարելի էր արձանագրել, որ նախարարութեան գործունէութեան հիմնական ուղղութիւնները ճշգրտուած են, եւ անհրաժեշտ է նոր որակ հաղորդել ծրագրերուն եւ ձեռնարկներուն, հայ ամենակազմակերպուած համայնքներէն մէկուն՝ սուրիական համայնքի գլխուն կախուեցաւ «լինել-չլինելու» տամոկլեան սուրը։ Մեր հայրենակիցները 100 տարի անց հարկադրուած էին դարձեալ անտէրունչ  ձգել տուն ու գործատեղ,  գործարարութիւն եւ սեփականութիւն՝  իրենց  պապերու պէս  բռնելով գաղթի ճամբան։ Միակ յոյսն ու լուսաւոր կէտը այն էր, որ անոնց մէկ մասը կու գային Հայրենիք։ Իսկ Հայաստանի մէջ զիրենք ընդունելու, տեղաւորելու, աշխատանքի, կրթութեան, առողջապահութեան եւ այլ հարցերու աջակցութեան, երկրին ու հասարակութեան մէջ ներգրաւելու ողջ պատասխանատուութիւնը յանձնարարուեցաւ ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան։ Մշակուեցան սուրիահայերու աջակցութեան համալիր ծրագիրներ,  գործարկուեցան անոնց խնդիրներու լուծման յստակ կառուցակարգեր, որոնց օժանդակեցին նաեւ համահայկական կառոյցները։

Սուրիահայերու հետ տարուած աշխատանքը ՄԱԿ-ի մասնագիտական կառոյցները լաւագոյնս համարեցին եւ ՄԱԿ-ի Գլխաւոր վեհաժողովի փախստականներու հարցերով նստաշրջանի բացման արարողութիւնը վերապահուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան ներկայացուցչին։

Հ– Ի՞նչ կ’ըսէք այն մասին, որ որոշ երկրներու մէջ եւս կը գործեն Սփիւռքի նախարարութիւններ։

Պ-Խոշոր Սփիւռք ունեցող երկրներու մէջ ժամանակի ընթացքին եւս կը բացուին նախարարութիւններ, գործակալութիւններ,  կառոյցներ, որոնք կը զբաղին Սփիւռքի հիմնախնդիրներով, կ’ըլլան դէպքեր նաեւ, որ  կը կրճատուին (Վրաստան, Ֆրանսա)։

Հ-Այս պարագային ի՞նչ կ’ըսէք Հայաստանի մասին։

Պ-Այսօր ժողովուրդը բացարձակ վստահութեան քուէ տուած է ՀՀ վարչապետին եւ անոր  խմբակցութեան,  եւ բնական է, որ վարչապետը ինք պիտի որոշէ երկրի զարգացման հիմնական առաջնահերթութիւնները։ Օգտուելով առիթէն՝ կ’ուզեմ դիմել եւ խնդրել վարչապետին եւս մէկ անգամ քննարկել նախարարութեան պահպանման հնարաւորութիւնը՝ հաշուի առնելով, որ մեր ազգի 2/3-ը կ’ապրի հայրենիքէն դուրս եւ անոնց հետ աշխատանքի հսկայական փորձ կուտակուած է, կան սերտ կապեր ու յարաբերութիւններ, որոնք հաստատուած են տարիների ընթացքին փորձ եւ գիտելիքներ  ձեռք բերած,  գործին նուիրուած, պատասխանատու եւ աշխատասէր երիտասարդներէ կազմուած  աշխատակազմի միջոցով։

Հ-Չէ՞ք կարծեր, որ Սփիւռքէն հետաքրքրական արձագանգներ կան։

Պ-Անիկա պատասխանն է բոլոր այն անտեղեակներուն, որոնք կը խօսին Սփիւռքի նախարարութեան վատ աշխատանքի մասին։ Ուրախ եմ եւ հպարտ, որ նախարարութիւնը  կայացած է, խոր արմատներ դրած Սփիւռքի մէջ, անոր դերն ու կարեւորութիւնը կը գնահատուի Սփիւռքի մեր խստապահանջ կառոյցներուն կողմէն։ Անիկա ապացոյցն է նաեւ այն բանի, որ նախարարութիւնը երբեւէ խորհրդանշական բնոյթ չէ կրած, այլ դարձած է խորհրդանիշ  Հայրենիքի  եւ Սփիւռքի  կապերու զարգացման եւ ամրապնդման գործին մէջ։ Միայն պէտք է իմանալ,  ճանչնալ Սփիւռքը, անոր բազմաշերտ, բազմալեզու, բազմակրօն, բազմակարիք էութիւնը, որպէսզի կարողանալ յարաբերութիւններ ձեւաւորել ու գործել անոր հետ։ Եւ մենք մեծ դժուարութեամբ,  քայլ առ քայլ յաջողեցանք նուաճել Սփիւռքի վստահութիւնը, գնահատել, արժեւորել  շատ անհատներու եւ կառոյցներու ներդրած ջանքերը՝ հայ ինքնութեան պահպանման, հայոց ցեղասպանութեան պայքարին անմնացորդ նուիրումի եւ Հայրենիքին մատուցած ծառայութիւններուն համար։

Կ’ուզեմ դիմել իմ գործընկերներուս, խնդիրով շահագրգիռ սփիւռքահայ բարեկամներուն, յայտնելով շնորհակալութիւն, որ անոնց օգնութեամբ կառուցած ենք նախարարութիւնը՝ կեանքիս տաս տարիները նուիրելով այդ կառոյցի կայացման, հեղինակութեան բարձրացման, Հայաստանի Հանրապետութիւնը Սփիւռքի մէջ պատշաճ ներկայացնելու, Սփիւռքի հիմնախնդիրները հայրենի կառավարութեան ներկայացնելու, նախարարութիւնը սփիւռքահայերու տունը դարձնելու գործին։  Հասկանալի է, որ իմ սիրտս շատ  կը ցաւի հիւլէ առ հիւլէ տառապանքով կերտուած կառոյցի տարրալուծման համար։